BGST-Tiyatro kapsamında sahnelenen “Kim Var Orada? Muhsin Bey’in Son Hamlet’i” birinci gününden itibaren bir sürü mükafata layık görülerek şimdiye kadar gelen güçlü, eleştirel, hüzünlü bir oyun.
Anılarını yazmak için masasına oturan Muhsin Ertuğrul, yıllar öncesinden iki hayali konuğuyla karşılaşır. Biri Ermeni tiyatrosunun kıymetli isimlerinden Vahram Papazyan, başkası de sahne yasağını delmek için kendisini gayrimüslim olarak tanıtan ve yıllar yıla herkesi kendine hayran bırakan Latife Hanım. Ve yeni bir oyun: Hamlet!
“Kim Var Orada? Muhsin Bey’in Son Hamlet’i” alkışlarla sahnelenmeye devam ederken biz de oyunun müellifi, direktörü ve oyuncusu Cüneyt Yalaz’la konuştuk. Kendisine oyunun yazım sürecini, ulusal tiyatro tartışmalarını ve yeni çalışmalarını sorduk.
“Kim Var Orada? Muhsin Bey’in Son Hamlet’i” nasıl ortaya çıktı? Oyunun yazım ve idare sürecine dair bize neler anlatmak istersiniz?
Aslında bu oyunun ortaya çıkışı çok sayıda insanın ve çalışmanın katkısı ile gerçekleşti. Öncelikle BGST içinde Kültürel Çoğulcu Tiyatro üzerine uzun müddettir yürütülen çalışmalarda ortaya çıkan birikimin kıymetli bir katkısı var. Bu alanda yapılan çalışmalar bize Türkiye’de tiyatronun çokkültürlü yapısı üzerine önemli bir birikim kattı. Tekrar bu çalışmalar kapsamında 2015 yılında Boğos Çalgıcıoğlu ve Fırat Güllü’nün teklifiyle bir sunum-seminer çalışması yapıldı. Bu çalışma, Vahram Papazyan ve Muhsin Ertuğrul ortasındaki bağlantıya dair kısa ancak etkileyici bir çıkış noktası öneriyordu. Biz de tam o sırada 1915’teki Büyük Felaket’in yüzüncü yılına dönük olarak bir oyun tasarlama niyetindeydik. Bahsettiğim çalışma bizim için bir çıkış noktası oluşturdu. Bu vahim devri tiyatro dünyası içinden ve tiyatro dünyasına yansımaları bağlamında ele almak bize çok gerçek göründü.
Daha sonra oyunumuzun proje danışmanlığını üstlenen, geçen yıl yitirdiğimiz Ömer Faruk Kurhan’ın da katkılarıyla oyun Türkiyeli aydınların hem o periyottaki halini ele alan, yani bir manada aydın sorumluluğunu tartışan hem de Türkiye’de aydınların bilhassa kuruluş sürecinde devlet ile olan bağını sorgulayan bir eksene oturdu. Tekrar Ömer’in teklifiyle oyuna bir bayan ekseni de eklendi. Böylelikle Türkiyeli aydının yalnızca Ermeni sıkıntısı üzerine halini değil, tıpkı vakitte bayan sorunu karşısındaki halini da tartışmaya açma imkanını yakalamış oluyorduk.
Oyunun yazım sürecinde temel olarak dört kişi daima ve faal olarak çalıştı: Ben, İlker Yasin Keskin, Banu Açıkdeniz ve Özgür Eren. Elbette kıssanın içeriği de göz önüne alındığında İlker ve ben biraz daha fazla kalem oynatmak durumunda kaldık ve metnin son halini verme yani metin düzenlemesi konusunda da daha fazla sorumluluk aldık. Bu takım yapılan araştırma çalışmalarından yola çıkarak bazen daha belgeselci bir tutumla bazen de büsbütün kurgusal sahneler kurarak ilerledi. Çalışmalar masa başı ve sahne çalışmalarının verimli bir alışverişi halinde ilerledi. Fakat proje takımının ve danışmanımızın yanı sıra, oyun metnine bazen tenkit ve tekliflerle bazen de direkt kalem oynatarak katkıda bulunan çok sayıda insan oldu. Mesela Latife Hanım’ın şahsî kıssasını anlattığı sahne Sevilay Saral tarafından kaleme alındı. Oyunun sonuna hakikat olan tren sahnesinin kurulmasında Ömer Faruk Kurhan’ın direkt metinsel katkıları oldu. Yani kısaca oyunun kolektif bir uğraş ve uzun müddettir yürütülen araştırma ve tartışma faaliyetinin sonucunda ortaya çıktığını söylemek yanlış olmaz.
. ‘SANATTA ULUSALLAŞMA HAREKETİ, GAYRİMÜSLİMLERİN SANATSAL ALANDAN TASFİYESİNE YOL AÇTI’
Tiyatro tarihimiz, Cumhuriyet öncesi ve sonrası olarak değerli ayrımlar barındırıyor. Ulusal tiyatro sürecinde Ermeni, Rum ve Yahudi tiyatrocuların durumuna dair neler söylemek istersiniz?
Artık çabucak herkesin üzerinde uzlaştığı bir gerçek var: Türkiye’de Batılı manada çağdaş tiyatronun kurucu ögesi Ermeni sanatkarlar olmuştur. Bunun nedenleri üzerine bir sürü çalışma var ve daha da yapılabilir. Doğu toplumlarında dramatik sanatlardan çok anlatı üslubunun hükümran olduğunu savunan görüşlerden tutun da, Müslümanlığın bir Islahat hareketi tecrübesi, münasebetiyle Rönesans yaşamamış olmasını, sanatsal aktivitenin gayrimüslimlerin egemenliğinde oluşuna yol açtığını söyleyen yaklaşımlara kadar çok sayıda yorum yapılabilir. Bunların hepsi de şu ya da bu seviyede geçerliliği olan tezler. Rum ve Yahudi tiyatrocuların kişisel olarak tiyatro dünyası içinde var olduğunu söylemek lazım. Lakin bu alanda Ermeni sanatkarların kesin bir hâkimiyeti olduğunu teslim etmek gerekir. Örneğin Rumların da sinemada, bilhassa de sinema tekniğinde etkin olduklarını söyleyebiliriz. Lakin Rumca ya da Yunanca tiyatro diye baktığımızda, bu aktifliğin daha fazla bir cemaat tiyatrosu çerçevesinde kaldığı söylenebilir. Bunun Yunanistan’ın -dolayısıyla Osmanlı’daki Yunan toplumunun- ulusal bağımsızlığını görece erken bir periyotta kazanması ve peşi sıra gelen mübadele pratiklerinin Anadolu’daki Yunan popülasyonunu azaltması ile de direkt münasebeti vardır sanırım. Ermeni tiyatrocuların hem Ermenice hem de Türkçe tiyatro yapıyor olmalarının da tiyatro alanında egemenlik ve yaygınlık/popülerlik kurmalarında tesirli olduğunu not düşmek gerekir.
Cumhuriyetin öncesinde başlayan Türk milliyetçiliği akımının sanatsal dünyada da yansımaları olduğu açıktır. Çokkültürlü bir toplumdan monolitik bir yapıya yanlışsız yönelişin bu topraklardaki sanatsal birikime darbe vuran bir kopuşa da yol açtığını söylemek lazım. Yalnızca nüfus hareketleri ve katliamlar nedeniyle değil, tıpkı vakitte gayrimüslimlerin sanatsal alandan tasfiyesine yol açan bir sanatta ulusallaşma hareketinin yaşandığını söylemek abartılı olmaz. Buna bir kültür-kırımı denebilir tahminen.
Elbette Türk sanatkarların tiyatro sahnesinde ya da genel olarak sanat alanında gelişmeleri, aktifleşmeleri bedelli bir gayrettir ve olması gereken gelişmedir. Bugünden baktığımızda bu sürecin daha çokkültürlü ve kapsayıcı bir süreç olarak yaşanmasını arzulayabiliriz. Lakin o günün şartlarında bu türlü bir yaklaşım hükümran olamamış ne yazık ki. Bunun üzerine de bir epey yüklü ölçüde araştırma ve tartışma içeren bir literatür var zati.
Bir de bayan oyuncuların durumu var olağan. Müslüman bayanların sahneye çıkışlarının yasaklandığı bir ortamda, siz de kendini gayrimüslim olarak gösteren bir bayan tiyatrocuyu işliyorsunuz. Bu durumun tiyatromuz için yarattığı tahribatı nasıl özetleyebiliriz?
Yukarıda bahsettiğim Ermeni sanatkarların tasfiyesi süreci ya da tiyatro sahnesinin ulusallaştırılması süreci yaşanırken, bir yandan da Müslüman bayan sanatkarların sahnede var olma gayreti yaşanıyor. Bu süreç de üzerinde durulması gereken ve çelişkiler/çatışmalar barındıran bir süreç. Biz aslında başlangıçta Afife Jale’nin kıssası ile başladık lakin daha sonra yaptığımız araştırmalarda gayrimüslim kılığında sahneye çıkan Müslüman bayan bir sanatçı olarak Bayan K. ismiyle anılan bir sanatçı olduğunu fark ettik. Daha sonra Bayan K.’nın tekil bir örnek olmadığını, bu türlü öteki bayan sanatkarlar da olduğunu keşfettik. Bu bize çok enteresan, çelişkili ve dramatik sanatın gereci olarak mümbit bir kıssa üzere geldi ve Afife Jale’den kurgusal bir karakter olarak Latife Hanım’a geçiş yaptık. Bir yandan sahnede Türk aktörlerin mevcudiyeti desteklenirken, bir yandan da şimdi dini koşullandırmalardan tam kopamamış milliyetçi bakışın yaşadığı çelişkili bir durum bu aslında. Türk milliyetçileri bir müddet bu türlü bir çelişki yaşıyor. “Sahnelerde Türk oyuncuların artması lazım lakin bayanların çıkması için şimdi erken” üzere bir bakış. Ancak bu durumu kabullenmeyip ferdî olarak kendince tahlil bulan Bayan K. üzere muhalif örnekler çıkıyor ortaya.
Afife Jale’nin trajik kıssası de bize erkek hükümran ortam hakkında bir fikir veriyor. Kimliğini gizlemeden sahneye birinci çıkan Müslüman bayan olan Afife, milliyetçi erkek aydınlar tarafından, “Sen bizim fedaimizsin” diye pohpohlansa da, hiçbir vakit sahiden ve aleni olarak desteklenmiyor ve yalnızlık içinde, trajik bir biçimde hayata veda ediyor. Zira Afife Jale yaşayışı ve halleriyle o milliyetçi aydınların eril bakışı tarafından “makbul” görülecek bir aday değil. Probleme biraz da bu türlü bir açıdan bakmak istedik.
‘OYUNDA GÜNÜMÜZ TÜRKİYESİ’NİN AYDINLARINI DA TARTIŞIYORUZ’
Oyunda biz aslında Muhsin Ertuğrul’un hayatını/hatıralarını izlerken, bir yandan da tiyatro tarihimize, o devirde yaşananlara şahit oluyoruz. Her türlü aksaklığa, zorluğa karşın tiyatromuzun büyük badirelerden geçerek bugünlere geldiğini söylemek mümkün sanıyorum. Sizce Muhsin Ertuğrul neyi farklı yaptı?
Muhsin Ertuğrul için kısaca bir tanımlama yapmak gerekirse, onun “kurucu aydın” tipolojisine uygun olduğunu vurgulamak isterim. Her vakit tiyatronun kurumsallaşması için uğraş sarf etmiş ve şimdi emekleme periyodunda olan Türkçe yapılan Batılı tiyatro dünyasında birçok unsur imza atmış ve bu birincileri kalıcı hale getirmeye çalışmış bir aydın tipolojisine. Birçok açıdan eleştirebiliriz (ki oyunda da dozunda bir biçimde tenkitlerimizi dillendiriyoruz) ancak son analizde Türkiye’de tiyatroya yaptığı katkıların kıymeti inkâr edilemez. Son derece disiplinli, çalışkan ve tam manasıyla kendini mesleğine adamış bir tiyatro insanı Muhsin Ertuğrul. Muhsin Ertuğrul’un eleştirisini yaparken bu taraflarını göz gerisi etmemeye ihtimam gösterdik. Aydın-iktidar münasebeti bağlamında değerlendirirken şuna dikkat etmek gerekiyor: Muhsin Ertuğrul kimi mevzularda sessiz kalmış, bazen otoriter ve tek adam tarafı öne çıkmış, bugünden bakılınca eleştirilebilecek tavırları olmuş birisi olabilir. Lakin bunlar onun kişiliğinden kaynaklanmıyor, daha fazla içinde bulunduğu şartların ve vaktin ruhunun bir sonucu. Yani tenkit okunu şahıstan fazla hükümran olan anlayışa, sisteme, monolitik zihniyete sahip devlete yöneltmek gerekiyor. Galile’yi Engizisyon karşısında geri adım attığı için eleştirebilirsiniz lakin bu hali onun insanlık tarihi için ehemmiyetini yok eder mi? Brecht’in Galile’yi ele alış üslubunun bizim için de bir model oluşturduğunu söyleyebilirim.
Bir de şu noktaya değinmek isterim, oyun yaklaşık 100 yıl evvelki bir öyküyü anlatıyor görünse de elbette bugünkü problemleri tartışacak bir biçimde kurgulandı. Yani hem tarihi problemlerin bugüne tesirlerini tartışmak manasında, hem de hâlâ aşılamamış, yüzleşilememiş sorunların tekrar tartışmaya açılması manasında hayli aktüel bir oyun olduğunu söylemek lazım. Yani oyunda geçen yüzyıl yaşamış bir aydın olarak Muhsin Ertuğrul’u tartışırken aslında kendimizi, günümüz Türkiye’sinin aydınlarını tartışıyoruz. Vahram Papazyan ve Latife Hanım’ın hayaletleri sayesinde Muhsin Ertuğrul’un aynasında kendimizi sorguluyoruz.
. ‘MUHSİN ERTUĞRUL’UN KENDİ YAZDIKLARI YAYINLANANLARDAN ÇOK DAHA FAZLA’
Eleştirilere gelirsek… Bilhassa Vahram Papazyan, Ertuğrul’un yazdığı tiyatro tarihindeki kimi yerleri fazla “ağdalı”, yani sansürlü buluyor. Bu duruma dair neler söylemek istersiniz?
Doğrusu Muhsin Ertuğrul’un anılarında birtakım “sansürlü” yerler olduğunu düşünüyorum. Mesela annesinden neredeyse hiç bahsetmiyor. Bir yerde, “Annem Müslümandı” diyor. Annesinin Alman asıllı biri olduğunu, soyadının “Verdrih” olduğunu, evlendikten sonra Müslümanlığa geçtiğini öbür kaynaklardan öğreniyoruz. Meğer bence annesinin Alman asıllı olmasının Muhsin Ertuğrul’un Türk aydınında nadir görülen hasletlere (çalışkanlık, katı bir disiplin, kurumsallığa odaklanma, vb.) sahip olmasında bir hissesi vardır. Bundan bahsetmiyor oluşu yadırgatıyor insanı. Ya da sayfalarca Ermeni oyuncuların tiyatromuza katkılarından bahsediyor ancak sahneden nasıl silindikleri konusunda pek bir kelam etmiyor.
Ama öte yandan şunu da belirtmek lazım: Sonuçta Muhsin Ertuğrul’un anıları kendisi vefat ettikten sonra editoryal bir filtreden geçerek yayınlanmış. Yani kendisinin yazdıkları yayınlananlardan çok daha fazla. Bu tıp küçük sansürler yayına hazırlanma sırasında editörler tarafından da gerçekleştirilmiş olabilir.
Oyuncu olmak isteyen gençlere tavsiyeleriniz neler?
Bu çok uzun bir karşılığı hak eden bir soru fakat çok kısa cevaplamaya çalışacağım. Birincisi çok çalışmak. Kendine karşı eleştiriyi ihmal etmeden çok çalışmak. Eleştirel bakışı hiç kaybetmemek ve hiçbir vakit “ben artık oyuncu oldum” moduna girmemek. İkincisi çok okumak, araştırmak. Yalnızca tiyatroyla ilgili değil, öbür toplumsal ve kültürel sorunlarla ilgili okumak, tartışmak, bir duruş ve bakış geliştirmek. Üçüncüsü kalıcı ve derin işlere ağırlaşmak, süreksiz ve yüzeysel işlerle tatmin olmamak. Son olarak da tiyatronun kolektif bir sanat olduğunu unutmadan, kolektifin bir kesimi olarak çalışma alanında var olmayı becermek. Daha onlarca tavsiye yazabilirim fakat tahminen de kendi altımı oyacak bir tavsiye vereyim: Tavsiyelere çok fazla kulak asmamak.
Son vakitlerde neler yapıyorsunuz? Masanızda bizim için neler var?
Şu anda Almanya’dan Tri-bühne ile ortak üretim olarak, metnini Sevilay Saral’ın yazdığı “Afet ile Diana” oyununun çalışmaları sürüyor. Mayıs’ta Stutgart’ta SETT Festivali’nde prömiyer yapacak. Bunun yanı sıra “Zabel” oyunumuzdakine benzeri bir anlayışla Sevgi Soysal üzerine bir oyun projesini 2023-24 döneminde seyirci ile buluşturmayı planlıyoruz. Ayrıyeten Kardeş Türküler’in 30. yılı nedeniyle yapılacak konserlere BGST-Tiyatro olarak biz de çeşitli seviyelerde katkıda bulunacağız.
Oyun takvimini bizimle paylaşır mısınız?
“Kim Var Orada / Muhsin Bey’in Son Hamlet’i” 16 Şubat’ta Moda Sahnesi’nde izleyiciyle buluşacak. Bu dönem seyirciyle buluşan tek kişilik oyunumuz “Son Çağrı” ise 10 Şubat’ta Sahne Pulcherie’de.