Netflix’in son yerli dizisi ‘Şahmaran’ gösterime girdi. Umur Turagay ile Bertan Başaran’ın yönettiği dizi, Anadolu mitolojisinin en bilindik yaratıklarından olan insan başlı yılan gövdeli Şahmaran’ı mevzu alırken seyirciyi fantastik bir seyahate çıkarıyor.
ŞAH ŞAHMARAN, VEFAT VE YAŞAM
Diziye geçmeden evvel Şahmaran’ı biraz açmak istiyorum. Şahmaran ismen yabancılamadığımız bir yaratık… Bir periyot Fars kültürü ile önemli etkileşime girmiş, lisandan dine birçok alanda yorum alıp vermiş bir toplum olarak şah esasen gündelik hayatımızın ayrılmaz bir modülü neredeyse. Satrançtan siyasete, müzikten edebiyata nereye baksak bir şah çıkıyor karşımıza. Yılanlar ise mitolojinin, bilhassa Doğu mitolojisinin beğenilen varlıkları… Faydanın da zararın da tıpkı anda sembolü olan bir diğer canlı daha yoktur herhâlde! Kendi kuyruğunu yiyerek vaktin sonsuzluğuna işaret eden, her şeyi döngüye bırakıp şifayı ve mevti temsil eden yılanlar; esnek, dişil vücutları, taşıdıkları zehir ile insanı mevtin kıyısında dolaştırıyor. Bayanın sarıp sarmalayan şefkati ileri gidildiğinde boğarken zehri kâh düzgünleştiriyor kâh hasta ediyor. Yılanın sağaltımla özdeşleşen bu tarafı rahmetin ve çoğalmanın sembolü bayanla anılmasına da yol açıyor. Yılan, bayanın vazgeçilmez hayvanlarından biri. Toplumsal rollerden süzülmüş, ön yargılarla bezenmiş bir benzeştirme kelam konusu. Örneğin yılan dilli/çatal lisanlı söylemi de bayanları dedikoducu addederek toplumsal hayatta etkisizleştirmek için alınmış bir tedbir âdeta…
Şahmaran yılanların şahı, bayanların şahı! Biraz Medusa’ya, biraz Sirenlere benziyor. Çağırıyor, cezbediyor, şifa dağıtıyor. Fakat korkutuyor da… Şahmaran hikayesiyle birinci tanışmam 90’ların başında oldu. 93 üretimi “Şahmaran”ı televizyonda izlediğimde tahminen okuma yazma dahi bilmiyordum. Zülfü Livaneli’nin masalsı anlatımına Türkan Şoray’ın güçlü oyunculuğu eşlik ediyordu. Enteresandır, sinemadan kapalı yer sahneleri kalmış aklımda. Çoğunlukla Binbirdirek Sarnıcı’nda ve Anemas Zindanları’nda geçen bu sahnelerde Türkan Şoray’ı nedense devasa hatırlıyorum. Yılan gövdesi uzadıkça uzuyor güya dehlize sığmıyordu. Daha sonra sineması izlediğimde bunun aklımda kalan bir imaj olduğunu anladım. Tahminen afişle sinemadaki havayı birleştirmiş bu türlü bir sonuca varmıştım. Aklımın oynadığı bir oyundu bu! Çocuk aklımla o dehliz, o mağara havası beni ürkütüyordu. Mağara lisana geliyordu âdeta! Ağzıyla girmemeyi öğütleyip korkutuyor, bir kez girdikten sonra ise çıkışın imkânsız hâle geldiğini, bir yılanla (bir yazgıyla?) yaşanmak zorunda kalınacağını söylüyordu. Hayatla vefatın yılan vesilesiyle bir kuytuda buluşması manidardı. Endişeleri aşıp da kuytuya sokulmadan, o kuyuya girmeden/düşmeden yaşanamazdı ancak kalarak nasıl hayatta kalınacaktı? Zehir, ömrün müddetine mi dönüşmüştü? Azı (şefkat) tadında kalırken birden fazla (şehvet) yorgunluk, düşkünlük mü verecekti? Şahmaran tüm bu çelişkilerin sözü üzereydi. Ete kemiğe bürünmüş hâliydi.
ADANA’DA CEHENNEM SICAĞINDA GÖL SERİNLEMELİ AŞKLAR!
Netflix’in ‘Şahmaran’ına dönersek, dizinin hikayesini kısaca özetleyerek girişelim. Adana’ya gelen Şahsu (Serenay Sarıkaya) hem yıllar evvel annesini terk eden dedesiyle hesaplaşacak hem üniversitede hocasının konuğu olarak ders verecektir. Dedesi Davut’un (Mustafa Uğurlu) karşısına çıkıp içindekileri döken genç bayan, hocası Tutku’nun (Ayşe Lebriz Berkem) teklifiyle bir sömestr kentte kalıp asistanlık yapmaya karar verir. Birinci günler banyosuz bir otel odasında kalan, güç şartlarda temizlenen Şahsu’yu sürprizler beklemektedir.
Dedesinin gizemli ve nüfuzlu komşuları yılan soylu kimselerdir. Mar ırkından gelen Maran da (Burak Deniz) kehaneti gerçekleştirmesi beklenen kişidir. Seçilmiş kişi Maran, beşerlerle birleşerek yılan ırkını kurtaracaktır. Kuyruğuna yönelmiş bir ağız veya cenin durumunda yatan bir insanı çağrıştıran Şahsu ile Maran’ın iç içe geçmiş bahtları tecelli eder. İki güçlü karakter birbirini itmeye çalıştıkça daha yakınlaşır.
. SERENAY SARIKAYA’NIN BIYIĞI OLSA BURAK DENİZ OLURDU!
‘Şahmaran’ı değerlendirmeye anlatısından başlamak istiyorum. Öncelikle dizinin fantastik olayları örgüsüne ne ölçüde yedirdiğine ve mitolojik çatışmayı nasıl yansıttığına bakmak gerekiyor. Televizyon kökenli senarist Pınar Bulut, ‘Şahmaran’ için bol bakışmalı, on metreden kesişmeli beyaz cam yüzeyselliğini tercih etmiş. Seyirciyi yakalayıp kendine çekecek bir sahne izleyemiyoruz. ‘Ezel’de de imzası bulunan Bulut buradaki dramatik başarıyı ‘Şahmaran’a taşıyamamış. Münasebetiyle düşsel sahneleri zayıf, teknik taraftan kusurlu bir metne dayalı dizi çıkış noktası olan hikayeyi de verimli işleyemiyor.
Sosyal medyada diziyle ilgili yorumlarda “bıktık aşk hikâyesinden” serzenişi hâkimdi. ‘Şahmaran’da aşk öyküsünün öne çıkması anlaşılır zira sorunun özü yılanlarla insanların mağduriyete ve ayrılığa dayalı aşkları. Bu ayrılık salt cismani değil, fikir ayrılığı, vicdan ayrılığı. ‘Şahmaran’ bu ayrılıkları ve buluşma uğraşını, o çekimi çarpıcı bir biçimde işleyebilir, masalsı bir havaya sokabilirdi lakin olağan Serenay Sarıkaya’nın da bıyığı olsa Burak Deniz olurdu!
Bu benzetmeyi ucuz yollu bir latife yapmak için kullanmadım. Demek istediğim ‘Şahmaran’ın iki ikonu birleştirerek kusursuz bir tablo çizmeye yönelmesi… Hoş, havalı bayan ve güzel, güzel erkek. Denizde çıplak yüzmeler, komşu çiftliklerde göz süzmeler, pencere önüne tırmanıp kur yapmalar. Kıssa o kadar kolay ki ‘Şahmaran’ hikayesine yazık edilmiş. İki hoşun sevdasının anlatılarda ilgi görmesi kabul edilir fakat çağın iki şöhret ismini medyadaki manzaralarından soymadan, kimliklerinden ayırmadan bir efsanede eşleştirmek vahim bir kusur. İnsan ile yılanın aşkında, alakasında öne çıkan şey tarafların gücü ve hoşluğundan çok aşkın imkânsızlığı (kıssadan hisse) değil mi? Bu ilgiyi çarpıcı kılan da bir cana kastediş sonrası tesadüften (ilk görüşten) doğup ihanetle nizama döndürülmesi, tarafların duştan uyandırılması değil mi? Dizide bereketli efsane birbirini seven güzellerin flörtleşmesine kadar indirilmiş.
Netflix’in efsanelerden derlediği öykülerde daima muhakkak bir kahır göze çarpıyor, işlenen efsaneyi aktüele bağlayamıyor platform. ‘Atiye’de misal bir kısırlığa şahit olduk. Nedensellik aranmıyor hikayelerde. “Nasılsa efsanedir, o kadarını da sorgulamaz seyirci” diye düşünülüyor olmalı! Halbuki diziler günümüzde yani seyircinin vaktinde geçiyor, hâliyle en çok bu bağ sorgulanıyor. Bin yıl evvelki bir problem bin yıl öncesinin zamanıyla/koşulları bağlamında anlatılsa eksik gedik neyse lakin mevzunun uzmanları tarafından fark edilebilir. Halbuki akla hayale gelmeyen olaylar günümüze sığdırılmaya çalışıldığında züccaciye dükkânına girmiş fillere dönüşüyorlar.
Platformun fantastik işlerdeki başarısızlığının bir öbür kıymetli sebebiyse her efsaneyi birebir kalıba dökmesi. Sanırım burada da senaristler, üretimciler şunu düşünüyor: “Masallar, bilmeceler de birebir başlayıp benzeri bitmiyor mu! Bizim işler neden bitmesin?” Bir sefer daha çağımızın öteki bir çağ olduğunu hatırlatmak gerekiyor. Masallar tıpkı başlayıp misal bitiyor lakin birebir saiklerle tüketilmiyor günümüzde. Üstelik tıpkı uyuşturucu tesirden mahrum. Çağımızda özgünlüğü de tüketimin bir kesimi olarak kıymetlendirmeli. Özgünlük günümüzde bir besin boyası, bir renklendirici ve tatlandırıcı… Bir katkı hususu… Netflix’in Türkiye’ye çektiği fantastik üretimlerde daima tıpkı tadı alıyoruz. Ne denir? Yapay da olsa yeni şeyler arıyor insan!
. ŞAHMARAN KARŞISINDA AĞLAMAYAN, SOĞAN DOĞRAYAN SEYİRCİ
Dizinin olumsuz yanlarından kelam edeceğim. Diyeceksiniz ki “olumlu ne yazdın da olumsuzlara geçtin?” Haklısınız, olumsuz görüşlerim bitti, sıra daha olumsuzlarda! ‘Şahmaran’, platformun bir hafta sonunda bitirilecek dizilerinden; tek sorun bundan haberinin olmaması! Dizi ite sürükleye bir hafta sonunda biter bitmesine de seyirciye hâli vakti sorulduğunda “kızılcık şurubu içtim” dedirtir, “soğan doğruyorum”, “yooo” dedirtir! Maalesef birinci kısımdan itibaren merak uyandırmayan bir üretim izliyoruz. Adana’ya atılan birinci adım bile kusurlu. İstasyonda tek başına dikiliyor Şahsu, daha sonra bir taksiye binip gidiyor. İstasyonla taksi ortasında gizemli müzik ve rüzgârın kaldırdığı toz var. Kusura bakmasınlar fakat çok amatör bir kompozisyon izliyoruz. Bu çeşitten problemler dizi boyunca sürüyor. Ailenin -Maran’ın da bir diyalogda itiraf ettiği gibi- Addams ailesi olarak çizilmesi veya “Twilight”ı çağrıştırması bir yana kırılgan yansıları gülünç kaçmış. Daima bir panik içindeler. Tamam, yüzyılların hasretini dindirip özgürleşecekler, bunun için Şahsu’yu berbatlıktan koruyacaklar; hassas davranmaları olağan lakin neden bu kadar çocukça kaygılara kapılıyorlar? “Şahsu geliyor, Şahsu gidiyor.” “Ne Şahsu’ymuş arkadaş” dedirtiyor bu tavırları!
Diziye bir türlü giremiyoruz zira ana karakterler berbat çizilmiş. Lakin karakterlerin hikayesini destekleyen tuhaf aile üyeleri ve Şahsu’nun daima atletle dolaşan sessiz dedesi de pek ilgi alımlı sayılmaz. Başka yandan merakı kışkırtarak, sürpriz umacağımız yardımcı karakterlerden de mahrum bir dizi izliyoruz. Birinci kısımlarda dilsiz bir bayan gelip süt içiriyor Şahsu’ya. Bayanın yılan olduğu bir kilometreden anlaşılıyor. Bir taşın üstünde yatan çıplak bir bayan var. Yüzünü görmüyoruz, kıpırdanıp duruyor lakin merak namına bir şey söz etmiyor. Dizide sürpriz yok. Her fantastik öykünün sonunu az çok kestiririz. Tahminen de sezgisel, tipimiz gereği bir yaklaşımdır bu iddia gayreti ama ‘Şahmaran’ sonunu kestirecek bir heves dahi bırakmıyor. Zira tüm yük Şahsu ile Maran’ın “ateşsiz” aşkına verilmiş. “Ateşsiz” diyorum zira taraflar ne kadar öpüşüp koklaşsa da bir türlü son noktaya gelmiyorlar. Tipik Yeşilçam refleksleri izliyoruz. Maran Şahsu’ya sarhoşken “sahip olmuyor”. Sahiden de bir sahiplik kelam konusu. Öyküsü itibariyle bayanı öne çıkarması beklenen bir dizide toplumsal ezber bozulmuyor. Onun yerine bol bol erotik göl sahnesi izliyoruz. ‘Şahmaran’, eril bakışını dikizciliğinde ayyuka çıkarmış bir imal. Bu dikizciliği salt bayan vücuduna yönelik düşünmeyin. Her iki başrole de yakın takip kelam konusu… Her ikisi de cinsel nesne… Esasen yüzeysel bir erotizm anlatının önüne geçmiş, hem dramatik yapıyı yaralamış hem mitolojik ögeleri gölgede bırakmış.
‘Şahmaran’da bir öteki olumsuzluk da piyes tadında diyaloglar ve gerçekliğe uymayan sahneler. Maran ailesi “yüksek” ve epey yapay konuşuyor. Bu abartı neden?
Dizide birçok sahneye ihtimam gösterilmemiş. Kolay birkaç örnek verelim. Hıdırellez sahnesinden âdeta bir maskeli balo çıkarmışlar. Batı’daki karnavalla Doğu’daki cümbüşün birebir kültürel desteklerden yükselmediği göz gerisi ediliyor. Yeniden küçük yanlışlar var. Cihan, Şahsu’yu Adana’nın makus nam salmış mahallelerinden birinde kafeye götürüyor. Ne mana? “Gerçek Adana”yı gösteriyorum diyor da bakalım bayan buna hazır mı? Buradaki insanların hatalı ve saldırgan işlenmelerine değinmiyorum bile. Artık kanıksadık bu tipten ötekileştirmeleri. Kriminal bir tatlılık atfediliyor fakir işçi mahallelere. Adana özelinde Sıfırbir mesken imali ‘Narcos’ tadında bir üretimdi ve bu kriminal cazibeyi enikonu artırdı. Bir başka dikkat alımlı bahis da Şahsu’nun akademik hayatı. Şahsu o denli bir akademisyen ki hocası Tutku “bir sömestr hoca ol” diye yalvarıyor. Olağan Şahsu Boğaziçi mezunu, Adana’ya toplumsal cinsiyet üzerine tartışmalar götürecek. Hindistan’a medeniyet götüren İngiltere mübarek! Yeniden de Şahsu’nun işinin ehli bir hoca olmadığı anlaşılıyor. Ders verirken “Rebecca”yı açıp gidiyor; “İzleyelim, sonra tartışalım” diyor. Hitchcock’un başyapıtlarından olan sinema iki saatten fazla! İki saat sonra beşerde tartışacak mecal kalır mı? Pekala, Cihan’ın cıvık hallerine ne demeli? Cihan da bir araştırma vazifelisi, öğrencilerle ortası yeterli. Okulda yürürken öğrencilerin kahvesini alıp içiyor. Daha neler! Bu türlü bir hoca modeli var mı Türkiye’de? Devlet üniversitelerinde şu hareketi yapsa laf kelam olur. Vakıf üniversitesinde ise tam aykırısı olur muhtemelen… Öğrenci akademisyenin elinden alır kahveyi sonra alışverişi yanaktan alınan bir makasla tamamlar!
Velhasıl kelam ‘Şahmaran’ birçok farklı başlıkta döküm döküm dökülen bir imal.
. YILAN KIVRAKLIĞI BEKLERKEN PLASTİK OYUNCULUKLAR
‘Şahmaran’ın bir türlü akmaması, hikayesini işleyememesi üzere temel seviyede meseleleri var. Ahengi eksik, heyecanı kısık, atmosferi güdük bir dizi… Üstte bileğimiz yoruluncaya kadar yazdık, söz etmeye çalıştık. Lakin bittiğini söyleyemeyiz. ‘Şahmaran’ bitti demeden (bu kâbus) bitmiyor! Oyunculukların da pek parlak olmadığını görüyoruz, kısımlar ilerledikçe. Fakat tekrar genel bir kahır kelam konusu. ‘Şahmaran’ oyunculardan oyunculuk talep etmemiş, onları oldukları üzere alıp sahneye yerleştirmiş. Maran’ı Maran kılan hiçbir şey yok. Maran’dan fazla Burak Deniz izliyoruz. Deniz, ‘Yarım Kalan Aşklar’da da tıpkı fiziğe, birebir jest ve mimiğe sahipti lakin pek düzgün oynuyordu. Bu sönük durum Serenay Sarıkaya için de geçerli. Örneğin büyük küpeler takmayı seven Sarıkaya, bu huyuna kadar tastamam uzunluk göstermiş ‘Şahmaran’da, fakat role hazırlandığına dair hiçbir emareye rastlayamıyoruz. Şahsu değil Sarıkaya olarak oynuyor. Faturayı ondan evvel metne ve rejiye kesmek lazım. Daha vahimi Cihan karakterinde izlediğimiz Mert Ramazan Demir. Kalın kara kaşlı, güzel genç koymak istenmiş ancak biraz olsun “şöyle yap, bu türlü yap” denmemiş. Demir ‘Yalı Çapkını’ dizisinde nasıl konuşuyorsa o denli konuşuyor, nasıl yürüyorsa o denli yürüyor. Dizideki üzere “Okey” diyor yahu! Yansısına kadar aynı! Bu, elbet oyuncuya da ziyan veren bir yaklaşım.
Dizide Becerikli Günşiray (Ural), Mustafa Uğurlu (Davut), Ebru Özkan (Çavgeş), Hakan Karahan (Lakmu) üzere deneyimli isimler de etkisiz kalmışlar. Uğurlu ekrana ahenk sağlayan bir oyuncu, Günşiray teatral kalmış. Özkan ile Karahan ise esasen silik rollerdeler. Ural’ın, Addams ailesinden fırlamış üç kızı ortasında Diba rolünde Berfu Halisdemir öne çıkıyor. Dizide Elif Parıltı Kerkük ile birlikte oyunculuğun hakkını verenlerden. Hare’de Nilay Erdönmez, Bike’de Nil Sude Albayrak zayıflar. Plastik olarak başarılılar; itici olmaları amaçlanmış bu gayeye da ulaşılmış lakin oyuncu olarak atıllar. Meğer bir dizide oyuncuya “oynama, dur, öylece gezin” demek büyük fenalık!
**
‘Şahmaran’ her bakımdan sınıfta kalan bir yapım… Kimin neyi ne gayeyle yaptığını (Davut’un atletle, Şahsu’nun ve Maran’ın devamlı botla dolaşması dâhil) kavrayamadığımız, takip edemediğimiz hikaye uzunca bir mühlet yerinde sayıyor. Seyirciyi içine çekemeyen, merak uyandırmayan dizi, hoş ile güzelin flörtünü ve Adana sıcağıyla başa çıkma uğraşını kayıt altına alan bir belgesele dönüşüyor nihayet. ‘Şahmaran’, kıvrılsın, akıp gitsin diye bekledikçe kırıla kırıla, devrile devrile ilerliyor; sürünmüyor da seyirciyi süründürüyor!