Dilan Kaya ile Gizem Kıygı, “Diyarbakır Kültür Emeğinde Bayan Haritası” başlıklı çok değerli bir çalışmaya imza attı. Pekala neden değerli?
Öncelikle Kaya ve Kıygı, bu proje ile Diyarbakırlı 13 bayanla görüşerek, görüntü klipler çekerek Diyarbakır’ın hafızasını canlı tutmaya çalıştılar. Bütün kentler vakitle değişir. Vakte yenilerek ya da insan eliyle değişir. Diyarbakır da vakti yakalamaya çalışan etkin bir kent ve şimdiki haliyle, tarihi Sur’u farklı tutarsak, rastgele bir çağdaş kentten pek bir farkı yok. Lakin birebir vakitte insan eliyle yıkılan, değiştirilip ve dönüştürülmek istenen de bir kent. Tarihi Sur ilçesindeki yıkım ve yıkılan mahallelere inşa edilen yeni yapılar da bu değiştirip dönüştürme hevesini gösteriyor. Bu uğraşın hafızaya müdahale olduğuna ise hiç kuşku yok.
“Diyarbakır Kültür Emeğinde Bayan Haritası” işte bu hafızasız bırakma uğraşına bir karşı duruş olduğu için değerli. Kaya ve Kıygı’nın projesine katkı sunan sinemacı, ressam, müzisyen, muharrir bayanlar kendi yapıtlarıyla ve anılarını paylaşarak üzerine beton dökülmek istenen gerçek Diyarbakır’ı kalıcılaştırıyorlar.
Dilan Kaya ve Gizem Kıygı, “Diyarbakır Kültür Emeğinde Bayan Haritası”nı anlattılar. Lakin projeye dayanak verenleri de hatırlatmakta fayda var:
“Diyarbakır Kültür Emeğinde Bayan Haritası”nı Kibele Yarman tasarladı. 3 lisanda hazırlanan yayının Türkçe düzeltilerini Aksiyon Can, İngilizce düzeltilerini Burcu Sıla Candan yaptı. Kürtçe çevirilerini ise Serkan Delidere üstlendi. Haritada Dilan Kaya ve Gizem Kıygı’nın fotoğraflarının yanı sıra Meral Özdemir’in şahsî fotoğraflarından ve SALT Arşiv’den faydalanıldı.
KADINLARLA BELLEK YOLCULUĞU
Diyarbakır Kültür ve Tabiat Varlıkları Müdafaa Derneği’nin (DKVD) yürüttüğü projede Suriçi hafızası üzerine çalışan Dilan Kaya, haritayı bu projedeki ortağı Gizem Kıygı ile birlikte hayata geçirdi.
Şiddetle, baskılarla hafızası kesintiye uğrayan Diyarbakır’da bayanların hafızasını kayda almanın, bunu bir haritada derlemenin imkânlarını araştırdığını söyleyen Kaya, “Haritayı hazırlarken, yerlerin o katmanlı hafızasına dair çalışırken, bayanların hafızası bizim ilgimizi çeken bir yerdeydi” diyor.
Kent haritaları üretmenin yeni bir şey olmadığını, birçok kentin birçok farklı temada haritalandığını belirten Kıygı ise, Diyarbakır’a dair üretilen haritaların çok kısıtlı olduğuna dikkat çekiyor Kıygı, harita fikrinin doğuşunu “Diyarbakır’a dair üretilen kaynaklarda ya da üretilen kültürel çalışmalarda bayanların görünürlüğü o kadar azdı ki. Biz birinci harita projesini çalışırken biraz bunun farkına vardık. Yani bu çalışma, bu kadar çok bayan çalışıyorsa Diyarbakır’ın kültürel alanında, neden derli toplu bir yerde bu şahısları göremiyoruz ya da yerlerde bu bayanların izlerini neden okuyamıyoruz sorusuyla başladı diyebiliriz” kelamlarıyla anlatıyor.
KİŞİSEL OLANDAN KENTİN HİKÂYESİNE
Haritada 13 bayan tecrübelerini, anılarını, tanıklıklarını anlatıyor. Bu isimlerin nasıl seçildiğini anlatan Kaya, “Harita heykeltıraş, ressam, müzisyen, muharrir, arkeolog, çok farklı kültür alanlarında bayanların öyküsünden oluşuyor. İsimler, aşikâr temalarda konuk alma niyetiyle belirlendi” diye konuşuyor.
Kadınların anlattığı kıssanın şahsî olmaktan çıkıp bütün kentin öyküsüne dönüştüğünü vurgulayan Kaya “Aslında dinlediğimiz bütün kıssalar kişiseldi. Bir bayan öyküsüydü lakin günün sonunda bir kentin hafızasını katman katman örme öyküsüydü. Bu harita hiç duyulmayan, görülmeyen ya da görülmek istenmeyen ve yalnızca insanı değil, kentin hayvanını, bahçesini, bostanını da içine katan, sesini, kokusunu da içine katan bir hafızayı aktarmaya çalışan bir lisan kuruyor” diyor.
Gizem Kıygı ise, kültür üretimi denilen alanın çok geniş olduğuna dikkat çekerek kelamlarını şöyle sürdürüyor:
“Bir yanda edebiyata uzanıyor, bir yanda müziğe, sahne sanatlarına ve bir yanda zanaatkarlığa uzanıyor. Alışılmış kültür üretimi yalnızca bu sanat kısımlarını icra eden bireylerle de hudutlu değil, bir mecra yaratmak da işin çok kıymetli bir boyutu. Yerler kurmak, o yerleri işletmek, sanatkarları bir ortaya getirecek tertipleri oluşturmak… Bu da işin hakikaten çok emek yükünü barındıran lakin çok da aslında kamusal alanda görünür olmayan kısmı. Buraları da düşünerek, kültür alanında profesyonel üretimde bulunan bireyleri toparlamaya çalıştık.”
Harita için yapılan söyleşiler için 13 bayan üreticiyle görüşüldü.
Diyarbakır’ın kültür emeğinde bayan hafızasının bu bayanlarla hudutlu olmadığını lisana getiren Kıygı, “Kentin hafızasını ya da kentsel ömrü anlatan sanatkarları ve kültür profesyonellerini toplamak üzere bir derdimiz vardı. Zira bir yandan da bu mekânsal bir proje aslında” sözlerini kullanıyor.
DİYARBAKIR’A MAHSUS ALANLAR
Kıygı, haritayı eline alan beşere nasıl bir Diyarbakır göstermeyi amaçlarını şöyle anlatıyor:
“Bir tanesi bayanların kurdukları ya da kuruluşuna, sürdürülmesine katkıda bulundukları kurumlar. Bu yönetimsel de olabilir. Müzeler, müzelerin kreasyon süreçleri ya da onarım projeleri olabilir. Bu türlü bir anlatı, izlek var haritanın içerisinde. Bir oburu, artık olmayan ya da olan fakat topluluklarını kaybetmiş yerler. Burada bayanların ve aslında Diyarbakır’ın çok kültürlü hafızası işin içine giriyor. Hem 2015 öncesine, oradaki yıkıma, kentin farklı tarihi periyotlardaki aşınmalarına ancak buna karşın bayanların hafızasında sürdürülmesine bir bakış var. Üçüncüsü de bayanların kamusalı. Bayanların kamusal alanlarda vakit geçirdiği ve hafızalarına kazınan mekânsal pratikler var. Bunlar Diyarbakır’a mahsus kriterler çoğunlukla. Avlularda suyla olan ilgi, kentin etrafındaki yeşillik alanlarla olan bağ, kent bostancılığına, bahçeciliğine giden ve insan olmayanlarla bağlantıyı de içine alan bir kamusallık pratiği var Diyarbakır’da. Üçüncü rotada da bunun izleyin sunuyoruz.”
İKİ DİYARBAKIR
Diyarbakır denildiğine iki Diyarbakır canlanıyor gözümde. Biri çağdaş yapılarıyla, toplumsal yerleriyle sonradan kente eklemlenmiş izlenimi veren yeni Diyarbakır. Oburu tarihiyle, mimarisinin özgünlüğü, yaşama biçimiyle Suriçi’ndeki “esas” diye tanım edebileceğimiz Diyarbakır. Ne yazık ki temel Diyarbakır, 2015 yılında başlayan çatışmalardan büyük ve onarılamayacak yaralar aldı. Altı mahallesi yıkıldı ve yerine yeni binalar inşa edildi. Bu, kentin toplumsal ve kültürel alanına yapılmış en önemli siyasal müdahaleydi.
Çatışmalar 2016’da bitti lakin kelam konusu mahallelere 4 yıl boyunca kimse giremedi, kent ahalisinden kimse kapalı alanda nelerin olup bittiğini bilemedi. Sonunda yasak kalktığında kentin benimsemediği bir yapı biçimi çıktı karşımıza. Altı mahallenin yasını tutmaya ve konuşmaya bile fırsat verilmedi.
İşte harita, bir yandan temel Diyarbakır’ın imgesini, hafızasını hatırlatıyor öte yandan yaşananları göstererek bir direniş alanı oluşturuyor.
HARİTA, HAFIZANIN KONUŞULMASINA ALAN AÇIYOR
Dilan Kaya, haritayı takip ederek yaptıkları yürüyüşün, anıların yanı sıra olup bitenleri konuşmaya da alan açtığını söylüyor. Harita ile silinmek istenen hafızayı canlı tutmaya çalıştıklarını belirten Kaya, “Bizim hazırladığımız harita bitmiş bir harita değil, yalnızca bir başlangıç, hafızayı unutmamak için hazırlanmış bir doküman” diyor.
Culture CIVIC: Kültür Sanat Dayanak Programı’nın katkılarıyla hazırlanan haritayı takip ederek Suriçi’ni dolaşan Diyarbakırlılar, hafızalarını tazeleyecek, anılarını paylaşarak yeni anlatılara imkân verecekler. Diyarbakırlı olmayanlar ise kendilerine sunulan ile temel Diyarbakır ortasındaki farkı görebilecekler.
Bende haritanın basılı olanı bulunuyor fakat pek çok şahsa ulaştırılamadı şimdi. Kıygı, haritanın “ihtimam gösterecek ve saklayacak, arşivcilik tarafı güçlü, hafızaya değer veren bireylere ulaşmasını amaçladıklarını” belirtiyor.
Kadınların anlattıkları kıssalara dijital olarak buradan ulaşmak mümkün.