Abdullah Deveci*
Akadça’da Gannu, İbranilerde Gan Aden (Aden Bahçesi), Greklerde parádeisos, Grek mitolojisinde Hesperidler Bahçesi, İslam’da cennet sözleri hep bahçe ile alakalıdır. Hatta bahçenin kendisidir. İslam’da cennet, “örtmek, gizlemek” manasında olup “bitki ve ağaçları ile toprağı örten bahçe” manasındadır. Cennet, verimli topraklarla çok hoş bitki örtüsüne sahiptir. Doğal elmanın bütün cennet inanışları için özel bir manası olduğunu da eklemeden geçmeyelim.
Cennet ödül, cehennem ise ceza çekmek için gidilen yer. Hieronymus Bosch cennet bahçesi ve cehennemle birlikte dünyevi bahçenin de fotoğrafını yapmıştır. Bosch’un bu yapıtı din tarihi, sanat tarihi, psikanaliz, edebiyat üzere farklı disiplinlerin konusu olmuş ve hakkında çok şey yazılıp çizilmiştir.
Hollandalı Rönesans Ressamı Hieronymus Bosch, kesin tarih bilinmese de 1450’lerde S’Hertogenbosch’da doğdu. 1516 yılında tıpkı kentte öldü. Asıl ismi Jheronimus van Aken olan Bosch, Aachen’den geldiği sanılan bir ressam ailenin çocuğuydu. Tüm hayatı S’Hertogenbosch’da geçti. 1488 – 1499 yıllarında Birinci bağımsız işlerini bu kentin katedralinde gerçekleştiren Bosch, katedralin fotoğraf ve süslemelerinde çalıştı. Ferdî hayatıyla ilgili neredeyse hiç bilgi yoktur. Bosch’un yaşadığı devir Protestan niyet ve ıslahat hareketlerinin ağırlaşmaya başladığı periyottur. Bilindiği üzere, Islahat hareketinin din ve insan ortasındaki bürokrasiyi kaldırmak eforu Avrupa’nın Kuzey ve Benelüks coğrafyasında ağır karşılık bulmuştur. Bosch Katolik ahlakının didaktik bir ressamıdır. İnsanların daha dindar olması için fotoğraflarının tesirli olmasını istemiştir.
KORKU DİNİ BESLERKEN ALAYCILIĞI SEKÜLER OLANIN İŞTAHINI KABARTIR
Anna C. Krausse’a nazaran, 16.yüzyıl Hollanda’sında salgın hastalıklar, savaşların yıkıcı tesiri, toplumsal çalkantılara eşlik eden açlık üzere nedenler dinî hisleri derinden tesirler. Allahın insanları cezalandırdığını düşünenler dinî fanatizme savrulur. Cadı avlarının ayyuka çıktığı devirlerdi bu güç periyotlar. Öteki yandan dini kurumların tartışıldığı ve Katolik Kilisesi’ne karşı ‘Reform’u savunanların kitleleri kucaklamaya başladığı devirlerdi. Hieronymus Bosch’un fotoğraflarını bu türlü dini ve siyasi ortamda yaptığını tahayyül etmeliyiz. Tuhaf olanı kaygının, absürt olanı keskin alaycılığın eşlik ettiği fotoğraflardır bunlar. Dehşet dini beslerken alaycılığın seküler olanın iştahını kabarttığını söylemek kanımca yanlış olmaz. Benelüks coğrafyası ressamlarının, Van Eyck’in, Bosch’un, sonrasında Bruegel’in fantastik mevzularla birlikte daima yaptığı bir şeydir bu.
Bosch’un Dünyevi Zevkler Bahçesi isimli yapıtı triptik bir yapıttır. Triptik fotoğraf denildiğinde ortadaki daha geniş olan üç kanatlı bir pano tertibi anlaşılmalıdır. Yan kapaklar açılır kapanır ve kapatıldığında da orta panoyu kaplayacak formdadır. Kapaklar kapatıldığında Dünyevi Zevkler Bahçesi’nde olduğu üzere bir art kapak fotoğrafıyla de karşılaşabiliriz.
ARKA KAPAK RESMİ: ÜÇÜNCÜ GÜN
Art Kapak Resmi: Yaratılışın Üçüncü Günü. Triptiğin yan kapakları kapatıldığında gri tonlarında boyanmış bir küre ve sol köşede elinde İncil tutan İlah betimlemesi yer alır. Art kapak fotoğrafında ışık ve renk yoktur. Bunun nedeni kozmosun yaratılışının üçüncü gününün tasvir edilmesi olmalıdır. Gombrich bunun Nuh Tufanı tasviri olduğu, fotoğrafın isminin “Tufanın Verdiği Ders” olması gerektiğini söylese de sağ ve üst köşesindeki yazılar fotoğrafın yaratılış ile ilgili bir sahne olduğunu düşündürür: İpse dixit et facta sunt; ıpse mandavit et cerata sunt (Çünkü O söyledi ve oldu; O emretti ve sabit durdu).
SON PANEL: CENNET BAHÇESİNE TERCİH EDİLEN GÜNAH
Sol Panel: Cennet. Cennet bahçesinin tüm hoşluğu ve cazipliği ile tasvir edildiği sol panel birebir vakitte kutsal evliliği gösterir. Kutsal evlilik tek eşli olmalıdır. Âdem, Havva ve İlah, fantastik hayvanlar ve objelerle dolu cennette günahkâr olmayan insanları beklemektedir. Gombirch’e nazaran bu kompozisyonda Yaradanın Havva’nın elinden tutması, Adem’in ayaklarının Yaradanın giysisiyle temas etmesi insan ile İlah ortasındaki ilahi birliğe işaret eder.
Meyvelerle dolu ağaçların ortasına su birikintisinden su içen beyaz tek boynuzlu at, geyikler, ağaca tırmanan ayı, iki ayaklı uzun kulaklı tuhaf hayvan, çeşitli kuşlar, Avrupa için yabancı fil ve zürafanın yanı sıra öndeki su birikintisinde kitap okuyan kuş başlı balık gövdeli hayvanla, boynuzlu balık üzere hayvanların yanı sıra kurbağa ve çeşitli su canlıları… Elhasıl Bosch’un hayal gücüyle biçim kazanmış çok sayıda yaratık cennetin hayvanları olarak tasvir edilmiştir.
Eski Ahit’te (Leviler 11; 13) eti yenmemesi gereken tiksindirici ve kötücül bir kuş olarak tanımlanan, Orta Çağ’da da cadılık ve uğursuzlukla anılan baykuşun cennette betimlenmesi dikkat caziptir. Art plandaki su birikintisi içinde yer alan Hayat Çeşmesi olarak yorumlanan fıskiyeli çeşmenin ortasındaki oyukta, yani özel bir yerde baykuşun yer alması cennetin de tekin bir yer olamadığını anlatmanın bir yolu olarak kullanmış. Ya da Âdem ve Havva’nın cennetten kovulacağının habercisi olarak Bosch’un baykuş simgesini kullandığını düşünebiliriz.
ORTA PANEL: DÜNYEVİ ZEVKLER
Orta Panel: Dünyevi zevkler. Çıplak, kendilerinden geçmiş ve şehvet içindeki beşerler fotoğrafın ismini veren dünyevi zevkler bahçesinde, yani yaşanılan dünyada tasvir edilmiştir. Bosch’un göstermek istediği şey, Hıristiyanlıkta yedi ölümcül günah olarak inanılan kibir, açgözlülük, kıskançlık, şehvet, öfke, miskinlik ve oburluk günahlarına boğulmuş insanların dünyanın geçiciliğini umursamadan yaşamalarıdır. Parçalanıverecekmiş üzere duran fıskiye, ıstakoz kabukları, cam objeler, yumurtalar her şeyin kırılıp döküleceği ve yok olacağı hissi verir.
Orta kısımda yer alan su birikintisinde yüzen bayanların etrafında at, öküz, ayı, deve, domuz, geyik üzere hayvanlardan öteki grifon üzere fantastik yaratıkların üzerine binmiş erkekler dairesel bir döngü içinde dolaşır. Cinsellik ile ilgili metaforla yoldan çıkmış insanların bu döngüde daima tıpkı şeyi tekrarladığı gösterilir. Beşerler kesinlikle değişik meyvelerle betimlenmiştir. Meyvelerle cennetteki birinci günaha gönderme yapılarak günahkarların dünyevi olanı tercih ettiği bir sefer daha gösterilir. Cinselliğin bir bahçede gösterilmesi Orta Çağ’ın edebi yapıtlarından bilinen alegorik bir anlatımdır. Benzeşimler üzerinden yapılan ve içerisinde aşk bahçelerinden bahseden 13. yüzyılın ünlü şiirlerinden “Gülün Romantizmi” burada hatırlanabilir: Gül goncasıyla sembolize edilen bir bakirenin yoldan çıkmasını hayal alegorisiyle anlatan şiir Geç Orta Çağ’ın en sevilen şiirlerindendir.
SAĞ PANEL: BİRİNCİ GÜNAHIN KAÇ BİN YILLIK EVRİMİ VE CEHENNEM
Caption Kargaşanın hâkim olduğu atmosfer içinde cehennemi gösteren sağ panel fotoğrafında günahkâr insanların değişik metotlarla ıstırap ve utanç içinde ceza çekişleri gösterilir. Göksel ışığın olmadığı, dış kainata kapalı ve ufuksuz fantastik bir yer olarak betimlenen cehennemde bahçe yoktur: Hayvan yahut makina insan karışımı yaratıkların insanlara azap ettiği ateşler içinde bir yerdir. Burada endişenin kol gezdiği karanlık vardır.
Cehennem kısmının merkezi figürü, batıverecekmiş üzere duran iki kayık üstünde yükselen ağaç adamdır. Parçalanmış vücut imgesinin başkalarından daha güçlü gösterildiği betimleme budur. Parçalanmış kalçanın iç kısımda fıçıdan testiye olasılıkla içki dolduran bir bireyle masada oturan beşerler görülür. Bir erkek, güya pencere kenarında oturmuş üzere umursamaz bir biçimde eziyet çekenleri seyretmektedir. Bir öteki erkek kalçasına saplanmış okla merdiven tırmanmaktadır.
Bosch’un Dünyevi Zevkler Bahçesi isimli yapıtından birinci olarak, Antonio Beatis 1517-1518 yıllarındaki Almanya-Hollanda-Fransa-İtalya gezisi günlüklerinde bahseder. Beatis, fotoğrafın güç anlaşıldığını söyler. Tabiata sadık betimlemenin dışında tuhaf bulduğu kısımlardan bahseder. Fotoğraftaki birden fazla kişi için tuhaf bulunan, “turna dışkılayanlar” betimlemesidir. Panelin sağ alt tarafında bir tahtta oturan kuş başlı karışık yaratık tarafından yutulan günahkâr insanın kalçasından kuşlar çıkmaktadır. Tuhaf bulunan bu betimlemeler için, 1605’te José de Siguenza “insanlığın utancına ve günahına ait hicivli bir yorum” demiştir.
Bosch’un Dünyevi Zevkler Bahçesi’nin yorumlanmasında farklı görüşler vardır: İtalya’dan gelenler için Bosch’un bu dehşet verici düzenlemeleri, şirin, düşsel ve eğlendiriciydi. Fakat şiddet ve azap görünümlerinin dehşet ögesi olarak kullanıldığı çok açıktır. Gombrich, Bosch’un imge dünyasının güldürücü bulunmaktan vazgeçilmesinin 20.yüzyıl tavrı olduğunu söyler. Yakın vakitlerde yapılan yorumlarda ise cinsellik üzerinde çokça durulmuştur. Krausse, Bosch’un niyeti 20. yüzyıl sanatkarlarından farklıydı der. “O, insan ruhunun derinliklerinde yatan kötülükleri değil, insan hareketinin makûs sonuçlarını tuvale aktarmak gayretindeydi. Dehşetli imajların arkasında ahlakçı bir ileti gizliydi.” Bosch “resimleriyle insanlığın bu dünyada yaptığı yanlışlar yüzünden çekeceği cehennem azabına dikkat çekmek” istemiştir.
GERÇEKÜSTÜLÜK AKIMI VE BOSCH
Bosch’un fotoğraflarında görülen tuhaf ve fantastik yaratıklar, bitkiler ve sebzeler, uzatılmış, oransız büyütülmüş ve deforme edilmiş türlü figürler, insan organları eklenmiş hayvanlar, hermoafrodit iblisler, vücut modüllerinin başka bir figür olarak resmedilmesi sürrealizmin habercisi biçim dünyası olarak kıymetlendirilir. M. Irak’a nazaran, Bosch’un cennet-cehennem üzere dini bahislerle yaptığı ahlaki çöküşün tenkididir. Bosch’un sanatı tema olarak sürrealistlere benzemez. Fakat biçimsel manada 20.yy. da savaşın yarattığı yıkımdan olumsuz etkilenen sürrealistlerle benzeşir. Sürrealistlerin bilinçdışı üzere yeni yahut öbür bir dünyaya kaçış gayretiyle ortaya çıkan kurgu sahneleri Bosch’un biçim dünyasıyla örtüşür. Sürrealizmin kuramcısı olarak kabul edilen Andre Breton’un “Sürrealizm benden evvel vardı benden sonra da var olacak” kelamı ortalarında Bosch’un da bulunduğu bir küme sanatçıyı öncelediğini düşündürür.
LACAN’LA BOSCH’UN UHREVİ DÜNYASINDAN, İNSANIN DÜNYEVİ DÜNYASINA
1920’lerde André Breton öncülüğünde gelişen Surrealizm akımı Freud’un psikanaliz yolundan büyük ölçüde etkilenmiştir. Psikanalizde duygusal ve düşünsel bir durumla baş edememe durumlarında şuur dışının egoya hakikat püskürmesiyle düşler, lisan sürçmeleri, istemsiz el-kol ve kas hareketleri, kontaksız ve mantıksal dizgesi olmayan ve birbirini izleyen konuşmalar birer semptom olarak ortaya çıkar. J. M. Émile Lacan’ın psikanalizle ilişkili olarak iki resme çok ehemmiyet verdiği anlaşılıyor. Bunlardan biri, Hans Holbein’in Elçiler resmi, başkası de Bosch’un Dünyevi Zevkler Bahçesi resmidir. Düş gibisi fantastik imgelerin çokça olması, resmi psikanalizin konusu yapmak için zati kafidir.
Bosch’un bu resmi hakkında yapılan psikanaliz yorumları anlamak için Lacan’ın “Ayna Evresi” ve “Yabancılaşma” kavramlarına değinmek gerekiyor. Mevzu aslında Lacan’dan evvel Fransız psikolog Henri Wallon tarafından yapılan çalışmalara dayanır. Wallon’un çalışmasında 6 aylık çocuklarla, şempanzelerin ayna karşısında davranışları test edilir. Şempanze ayna karşısında kendi manzarasını aldatıcı bularak ilgi göstermezken, daha motor yetileri gelişmemiş çocuk aynadaki manzarayı kendi imgesi olarak kabul eder. Çocuk kendisi dışında bir (aynadaki) imgeyle özdeşleşir. Lacan’ın çalışmalarında özne-ben’in fonksiyonunun oluşturucusu olarak ayna evresi daima referans noktası olmuştur.
Yabancılaşma üzerine birinci belirlemeler Marx’a aittir. Marx’a nazaran, “kapitalist sistem içinde çalışanın kendi emeğiyle ürettiği objelere yabancılaşması üretim bağları bağlamında tanımlanmıştı. Bu yabancılaşma tıpkı vakitte “insanın beşerden yabancılaşmasıdır. E. From da “Kendi emeğine ve hareketlerine yabancılaşan insan, başka beşerlerle olduğu üzere, kendisiyle irtibatını” kaybettiğini söylemişti. Ayna evresini izleyen yabancılaşmada birinci belirleme, aynadaki imgenin hem boyutları hem de aksi yüz olmuş haliyle çocuğun birebiri olmadığıdır. Aynadaki imge kendisi olmadığından yabancılaştırıcı bir şeydir. Funda Kızıler Emer’in anlatımıyla, “ben ve öteki / aslı ve sureti ikilemini yaratan bir nesne olarak ayna; mitolojide (Narkissos), sanatta ve yazında başat olarak benlik arayışını ve yabancılaşmayı simgeler.” Muharrir H. Kräftner’in metinlerinde kullandığı ayna imgesini pahalandıran Emer, ayna evresinin kimlik arayışı ve yabancılaşma olguları ekseninde kullanıldığı tespitini yapar. Kräftner bir mektubunda, “Her aynanın şahsa öbür bir yüz gösterdiği yanlışsız; bu nedenle artık kendime çok yabancıyım” demektedir. Erdoğan Özmen’e nazaran, Lacan’ın bize gösterdiği imgedeki bu yabancılaşmanın ‘ego’yla nasıl örtüştüğüdür.
“Ego, bedensel bütünlüğün başlangıçtaki eksikliğine dayanan yabancılaştırıcı bir özdeşleşmeyle yapılanır. Ne kadar tamamlanmış görünürse görünsün,” vücut parçalanmış ve eşgüdümsüzdür.” Lacan bu durumun en düzgün anlatımının Bosch’un fotoğraflarında görüldüğünü söyler. Bosch’un fotoğraflarında görülen parçalanmış vücut çözülme hallerinde ve hayallerde kendini gösterir. Lacan’a nazaran, insan imgelemini taciz eden bedensel felaketlere ait ‘hadım etme, iktidarsızlaşma, yaralama, uzuvların kopması, yerinden çıkması üzere imgeler Bosch’un fotoğraflarında güçlü biçimde verilmiştir.
Kim bilir? Bosch tahminen de terler içinde uyandığı hayalinden aklında kalanları resmetti. Tahminen de üyesi olduğu Katolik cemaatin toplantılarında yapılan konuşmalarda geçen ve psikanaliz için birer semptom olan anlatımlar fotoğraflarında tesirli oldu.
YAŞADIĞIMIZ DÜNYAYA İNDİRİLEN CENNET TAHAYYÜLÜ
Gombrich çok haklı olarak Jan Van Eyck’in Arnolfini’nin Evlenmesi fotoğrafıyla Bosch’un bu resmi ortasında paralellikler kurar. Gombrich Eyck’in fotoğrafına düştüğü “Ben de oradaydım” notunu, Dünyevi Zevkler Bahçesi’nde de görsek yadırganmazdı diye düşünür.
Bosch’un günahın cezasıyla terbiye edilmiş ahlakın sonuç alıcı ve memnun bir toplum için elzem olduğunu düşündüğü de çok belirli. Bu türlü bir ahlak cennet bahçesine açılan kapı tıpkı vakitte. Fakat ne Bosch’un yaşadığı vakitlerde ne daha öncesinde ne de şimdilerde huzur ve memnunluğu bulamadı insanlık. Beşinci Mektupta Habeşistanlı öğrenciye “Yaşamak ne hoş şey TARANTA – BABU” diye yazdırır Nâzım Hikmet. Halbuki bu satırların yazıldığı vakitlerde Musollini İtalya’sı cehennemi yaşamaktadır. Nâzım elbette yeryüzü cennetini düşlüyordu. Yeryüzü kardeşliği, eşitlikçi ve özgür ömür, cehennem cezasının kaygısıyla oluşmayacak. Cennetin yeryüzüne indirilmesiyle oluşacak. Michel Foucault, “Bosch’un yapıtlarının onun çağdaşları ve izleyen jenerasyonlar açısından taşıdığı mana bir ahlâk dersidir: dünyadan doğan bütün bu figürler kalpteki canavarları ihbar etmekte değiller midir?” diye sorarken imgelemin uhrevi değil, bu dünyaya ilişkin olduğunu kasteder.
Rüyamda yorgun düştüm,
cenneti arzulamıyorum artık.
Geçmiş peşimizden gelir,
biz ölünceye dek.
Cennet de cehennem de budur.
*Sanat Tarihçisi, Eskişehir Okulu