Gizemli bir formda ortadan kaybolan “Ur Kraliyet Oyunu” (diğer ismiyle Yirmi Kare Oyunu) son periyotta, başta Irak olmak üzere bölgedeki pek çok ülkede süratle popülerleşiyor. Kültürel tarihin müsaadeden giden bir müze küratörünün öncülüğünde yine yaygınlaşan oyun, binlerce genci tesiri altına almış durumda.
Yirmi kareden oluşan Ur Kraliyet Oyunu’nda, oyuncular çeşitli stratejiler geliştirerek kimin kazanacağının iddia edilmesini imkânsız kılan heyecanlı bir yarışın içine giriyor. Zarlar yardımıyla oynanan ve baht faktörünün bir oldukça fazla olduğu oyun, geleceği okumak için de bir araç olarak görülüyor.
Ur kentindeki kraliyet mezarından çıktı
Hürriyet’in New York Times’da yayınlanan “The Royal Game of Ur: How to Play the Oldest Board Game on Record” başlıklı yazıdan derlediğini nazaran, Irak hudutları içindeki Nasiriye kenti yakınlarında bulunan Sümer kenti Ur, 1922 ile 1934 yılları ortasında arkeologların büyük ilgisini çekiyordu. İngiliz arkeolog Leonard Woolley, 1928’de Ur kentindeki Kraliyet Mezarları’na ulaştı. Mezarda bulunan enteresan motifleri inceleyen Woolley, üzeri itinayla süslenmiş beş oyun tahtası, oyun pulları, zarlar ve zar yerine kullanılan çubuklar buldu.
İngiliz arkeolog, oyun tahtasının Ur hanedanı mensuplarına ilişkin mezarlardan çıkarılması nedeniyle buluntuları “Ur Kraliyet Oyunu” ismiyle kayda geçirdi. Ancak, aslında oyun yalnızca bu bölgeye mahsus değildi.
Takip eden yıllarda, Suriye, Lübnan ve Girit’te yapılan hafriyatlarda yeni oyun tahtaları ortaya çıktı. Mısır’da Kral Tutankhamun’un mezarında da antik Ur kentinde bulunanlara benzeyen, sedef kakmalı ve süslemeli oyun tahtalarına, oyulmuş lapis lazuli taşlara ve dört köşeli zarlara ulaşıldı.
Geniş bir coğrafyaya yayılmış olması nedeniyle ilerleyen yıllarda “Yirmi Kare Oyunu” olarak isimlendirilen, MÖ 2600 ila 2400 yılları ortasında oynandığı varsayım eden Ur Kraliyet Oyunu, şimdiye kadar keşfedilmiş en eski masa oyunuydu. Ancak bir sorun vardı; o da oyunun kurallarını kimsenin bilmemesiydi.
Gizem 1980’de çözüldü
Tahtalar Ortadoğu’nun çabucak her yerinde birbiri gerisine ortaya çıktı. Askerler, kaşifler ve tüccarlar tarafından İran, Suriye, Mısır, Lübnan, Sri Lanka, Kıbrıs ve Girit’e taşınan oyunun nasıl oynandığı ise lakin 1980’de çözülecekti.
Kurallar bilinmese de oyunun keşfi akademisyenlere eski Mezopotamyalıların nasıl eğlendiklerine dair değerli bir bakış açısı sağladı. Fakat oyunun nasıl oynandığı bir türlü anlaşılamıyordu.
Ta ki Asur Hükümdarı II. Sargon’un sarayında bulunan kil tabletler incelenene kadar… Bir antikacı tarafından ele geçirilen kil tabletler, İngiltere’nin başşehri Londra’da bulunan British Museum tarafından 1880’lerde satın alınarak envantere kaydedildi. Kil tabletleri inceleyen müze küratörü ve Asurolog Dr. Irving Finkel, hükümdarın oynadığı bir oyundan bahsedildiğini anladı.
Grafik: Harun Elibol / HürriyetOyunda yer alan semboller ne manaya geliyor?
Dr. Finkel mevzuyla ilgili makalesinde, tabletlerden bir adedinin Birinci Dünya Savaşı’nda yok olduğunu lakin fotoğraflarının günümüze ulaştığını vurguladı. MÖ. 177’de Itti-Marduk-balâtu isimli kâtip tarafından yazılan tablet üzerine yaptığı incelemeleri derinleştiren Dr. Finkel, tabletin 1880 civarında Babil harabelerinde yapılan hafriyatlarda ortaya çıktığını ileri sürdü.
Akademisyenler yıllar içinde bu tabletlerin üzerindeki çivi yazısını deşifre etmeye çalışsa da başarılı olamadı. Asur uygarlığı üzerine değerli çalışmaları bulunan Dr. Finkel, elindeki başka bulguların yardımıyla tablette yazanları çeviri ederek, metnin “Ur Kraliyet Oyunu”na dair ipuçları sunduğu tespit etti.
Babil tabletinde oyunun iki oyuncu ortasında karşılıklı oynandığı, her oyuncunun attığı zar oranında taşları tahtanın etrafından dolaştırarak, sayı yapmaya çalıştığı belirtiliyor. Tabletin başka tarafındaysa kareler üzerindeki sembollerin Astroloji ve kehanete yönelik olduğu düşünülen bildiriler olduğu öne sürüldü.
Ur kraliyet oyunu nasıl oynanıyor?
Dr. Finkel, oyun tahtasını oluşturan yirmi kare üzerindeki sembollerin, çeşitli takımyıldızları simgelediğini düşündü. Ünlü Asurolog ayrıyeten, atak sayısını belirlemek için atılan üçgen prizma biçimindeki zarlar ile pulların, oyun tahtasındaki pozisyonuna ve konulduğu kare üzerindeki sembollere nazaran astrolojik manaları olduğunu ileri sürdü.
Buna nazaran oyunda zarlar bir oyuncunun hareket edebileceği karelerin sayısını belirtmek için kullanılıyor. Lakin bir noktadan sonra strateji de işin içine giriyor. Bir oyuncu, rakibi tarafından işgal edilen bir kareye gelirse, rakibin taşı oyun dışına itiliyor ve baştan başlaması gerekiyor.
Amaç rakibin taşlarını “evinde” toplamasına müsaade vermemek ve oyunu evvel bitirmek. Lakin oyunun sonuna gerçek bile kimin kazanacağını iddia etmek neredeyse imkânsız.
Karelerin içindeki desenler ise geleceği okumaya yarıyor. Taşların dizilimine nazaran, oyuncunun arkadaş edineceği, âlâ besleneceği, güçlü olacağı yahut ileride çok varlıklı olacağı üzere dair kestirimler yürütülebiliyor.
Tavla ve satranç sonrasında popülerliğini kaybetti
Ur Kraliyet Oyunu eski Mezopotamya’da en bilinen oyundu lakin tavla ve satrancın ortaya çıkmasıyla popülaritesi azalmaya başladı. Orta Çağ boyunca bu kadim oyunun ismini bilenlerin sayısı gitgide azaldı.
Ancak, oyun o denli yaygınlık kazanmıştı ki çabucak her coğrafyada farklı isim ve kurallarla oynanır hale gelmişti. Örneğin, Aasha ismi verilen biçimi Hindistan’ın Koçi kentindeki Museviler tarafından oynanıyordu. Eski Babil hükümdarlığından göç eden Koçi Musevileri oyunun kurallarını da değiştirmişti.
Asur Hükümdarı II. Sargon’un sarayında bulunan ve oyunla ilgili detayların bahsedildiği kil tablet. Fotoğraf: AlamyÜniversite öğrencileri oyunu halka tanıttı
2018 yılında İngiliz arkeolog Ashley Barlow, oyunun eski popülaritesini yine canlandırmak ve Yirmi Kare’yi doğduğu topraklara geri getirmek için çalışmalara başladı.
Arkeolog Barlow, Iraklı zanaatkâr Hoşmend Muvafak’tan oyunu orjinal boyutlarında ve aslına uygun formda tekrar üretmesi için yardım istedi. Bu sayede, Yirmi Kare Oyunu binlerce yıl sonra tekrar Iraklılarla buluştu.
Ayrıca oyunun tekrar keşfedilmesi için Barlow’un teşebbüsleriyle Irak’ta bulunan Raparin Üniversitesi’nde, bir program başlatıldı. Düzenlenen tanıtım etkinliklerinde oyunun bölge tarihi için olan kıymeti üniversite öğretim üyeleri tarafından halka anlatıldı. Bu periyotta öğrenciler halkın dikkatini çekmek için toplumsal alanlarda Ur Kraliyet Oyunu’nu oynamaya başladı.
Çalışmalar bir mühlet sonra sonuç verdi. “Bugünlerde Irak’ta pazar yerlerindeki çayhanelere gittiğinizde herkesin daima bu oyunu oynadığını görebiliyorsunuz” diyen Barlow, gençlerin ilgisinin son yıllarda arttığını söyledi.
PUBG’nin pabucunu dama attı
Yakın vakte kadar genç Iraklılar ortasında en tanınan oyunların başında çevrimiçi taşınabilir savaş oyunu PUBG geliyordu. Barlow, “Dünyanın en eski oyunun tekrar gündeme gelmesiyle birlikte PUBG’nin pabucu dama atıldı” dedi.
British Museum’daki oyun tahtasının tıpa tıp benzerilerini yapmayı başaran Muvafak ise “İnsanlarımızın unuttuğu bu oyunu tekrar inşa etmek hayli gurur verici. Geleneklerimizi ve kültürümüzü halkımıza yeninden tanıtmış oluyoruz” sözünü kullandı.
Barlow ise ilginin birden artmasından mutlu olduğunu belirterek “Yerel halkın projeye sahip çıkıyor olması benim için çok önemli” dedi ve ekledi:
“Şimdilerde gençlerin oyunu ve kuralları kendilerine nazaran geliştirdiğini görüyorum. Oyunu oynayan büyük bir kesim var. Dahası, oyun birinci çağlarda olduğu üzere öbür bölge ülkelerinde de oynanmaya başlandığını görmek hayli heyecan verici.”