İZMİR – Doç. Dr. Onur Gülbay’ın kaleme aldığı ‘Eskiçağ’da Tuvalet Kültürü’ kitabı okurlarıyla buluştu. Sakin Kitap Yayınları’ndan çıkan eser, günümüzde kullandığımız tuvaletlerin tarihi süreç içerisinde nasıl bir evrim geçirdiği ve kökenlerinin nerelere dayandığı konusunda bizleri aydınlatıyor.
Roma devrinde tuvaletler toplu olarak kullanırken, vakitle içerisine utanç ve edep üzere kavramların girmesinde tek faktör hijyen miydi? Arkeolojik datalar dışında yazılı kaynaklar Roma’daki tuvalet kültürü ile ilgili bize neler söylüyor? Tuvaletlerin cinsiyete nazaran ayrışmasında tek ilahlı dinlerin rolü nedir? Dokuz Eylül Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Arkeoloji Kısmı Öğretim Üyesi Doç. Dr. Onur Gülbay sorularımızı cevapladı.
‘UTANMA HİSSİNE SAHİP DEĞİLDİLER’
Tuvalet muhtaçlığı kişisel olarak meskenlerde giderilirken Roma devrinde halk tuvaletlerine yani latrinalara neden gereksinim duyuldu?
Kentlilik kavramının ortaya çıkmasıyla ve bilhassa de Roma devriyle birlikte latrinalara (umumi tuvalet) muhtaçlık duyulmaya başlandı. Zira kalabalıklaşan kentlerde tuvalet gereksinimini giderecek yerler yoktu. Bu nedenle kentlerde insan trafiğinin en ağır olduğu ana cadde köşelerine ya da suyla çalışan hamamların birtakım kısımlarına halk tuvaletleri eklenmeye başlandı. Yapılan araştırmalar bilhassa MS 1. yüzyılın son çeyreği ile bir arada mimari bir yapı olarak çeşitli tiplerdeki tuvaletlerin kentlerde inşa edildiklerini gösteriyor. Bu halk tuvaletlerinin kapasiteleri 15 ile 100 kişi ortasında değişebilmekteydi.
. Kamu latrinalarını bugün kentlerimizde yer alan halk tuvaletleriyle karşılaştırdığımızda, Roma devri latrinalarında halkın tuvalet gereksinimini giderirken cinsel organlarının görülmesinden kaynaklı utanma hissine sahip olmadıklarını anlıyoruz.
‘TUVALETLER, İNSANLARIN TOPLUMSALLAŞTIĞI BİR YERDİ’
Bu durumda kentleşmeyle birlikte toplu ve kalabalık yaşama geçişle, tuvaletin bir kültür olarak benimsenmesi ve şekillenmesi paraleldir diyebilir miyiz?
Evet, kentlilik kavramıyla bir arada halk tuvaletlerinin ortaya çıkması paralellik gösteriyor. Ama Roma kentlerinde tuvaletler, hamamlar üzere yalnızca fizikî bir gereksinimin giderildiği yerler değil, birebir vakitte insanların toplumsallaştığı bir toplanma yeriydi. Burada yapılan sohbetler, bu yerleri yalnızca fizikî bir muhtaçlığın giderildiği yerlerin çok ötesinde, toplumsallaşmanın ön planda olduğu yerler haline getirdi. Tahminen de insanların kapalı kalmasını istedikleri birçok politik, askeri ve konut hayatıyla ilgili diyaloglar burada gerçekleştiriliyordu. Bu manada kalabalık kentlerde halk latrinalarının çok kıymetli bir fonksiyonu de toplumsallaşmanın gerçekleştiği yerler olmalarıdır. Bugünün halk tuvaletleriyle geçmiş latrinaları kıyasladığımızda, günümüzün tuvalet duvarlarına kazınan yazıların aslında insanların kişisel olarak bu muhtaçlıklarını giderirken Romalılar üzere toplumsallaşmaya gereksinim duyduklarını gösterir. Ama bize yüklenen normlar ve ahlaki pahalar sayesinde bu güdümüz bastırılmıştır.
. Dışkılamak, insan vücudunun öksürmek, hapşırmak, kusmak üzere doğal bir refleksiyken bu durumu bir mahrem haline getirip saklı bir aksiyona dönüştürmemizdeki temel faktörler neler? Yani beşerler Roma devrinde tuvaletleri toplu kullanırken bunun değişerek vakitle içerisine utanç ve edep üzere kavramların girmesinde tek faktörün hijyen olduğu düşünülebilir mi?
Roma latrinalarının en erken örneklerinde bayan ve erkeklerin ortak olarak kullanmaya başladıkları tuvaletler, bilhassa tek ilahlı dinlerin ortaya çıkmasıyla bir arada bayanlar ve erkekler için başka ayrı kısımlara dönüştü. Lakin bu ayrışmadan çok kısa bir mühlet sonra MS 6. yüzyıl ile birlikte kentlerin küçülmesi ile birlikte latrinalar da son buldu.
Sonrasında günümüzden yaklaşık 200 yıl öncesine kadar kentlerde halk tuvaletlerinden bahsetmek pek mümkün değil. Son 200 yıldır özelikle de mikroskobun gelişmesine paralel olarak bakteri ve virüslerin insan sağlığındaki tesirlerinin bilinmesiyle bir arada kentlerde tekrar hijyen ile bağlantılı olarak halk tuvaletlerinin kıymeti anlaşıldı. Günümüzde ise tuvaletin bireyselleşmesindeki asıl etmenin kültürel ve ahlaki normlarla birlikte hijyen olduğunu söyleyebiliriz.
‘TEMEL ETMEN AHLAKİ NORMLARDI’
Peki, latrinalar bayanlar ve erkekler için ortak kullanım alanı iken ne vakit birbirinden ayrıldı? Tuvaletlerin cinsiyete nazaran ayrışmasında tek ilahlı dinlerin rolü nedir?
Bu toplumsal normun bizlere bilhassa toplumları tasarımlamak gayesiyle ortaya çıkan tek ilahlı dini inançlarla bir arada yüklendiği ve ortaya çıkan kültürel dönüşüm sonucunda tuvalet muhtaçlığının bireyselleştiğini söyleyebiliriz. Buradaki temel etmenin ahlaki normları olduğu düşünülebilir. Tuvalette büyük bir olasılıkla tek ilahlı dinlerin bilhassa de Hıristiyanlığın yaygınlaşmasıyla birlikte MS 4. yüzyıl ile birlikte bayan ve erkek ayrımına gidilmeye başlandığını anlıyoruz. Hafriyatlarda tespit ettiğimiz Geç Roma-Erken Bizans latrinalarında bayanlar ve erkekler için farklı başka kısımların varlığı çok net bir halde görülüyor. Örneğin Sardes Latrinası bu biçimde bayanlar ve erkekler için ayrılmış iki kısımdan oluşuyordu.
Eskiçağ`da Tuvalet Kültürü, Onur Gülbay, 64 syf., Sakin Kitap, 2022. Özellikle MS 6. yüzyıl ile birlikte birçok kentin askeri, coğrafik ve ekonomik nedenlerle terk edilmesi sonucunda latrinaların ortadan kalktığı görülüyor. Latrinalar ortadan kalktıktan sonra binlerce yıl beşerler kentlerde halka açık tuvaletleri inşa etmediler. Bu nedenle Fransa ve Londra üzere kentlerin Ortaçağ’da pislikten ve kokudan geçilmediği anlatılır. Hatta berbat kokudan korunmak için parfümün bu periyotta ağır olarak kullanıldığını biliyoruz. 18. yüzyılda hijyen ve sıhhat ortasındaki bağlantının anlaşılmasıyla birlikte, çağdaş kentlerde umuma açık tuvaletler yine inşa edilmeye başlandı.
‘MISIRLI BAYANLAR AYAKTA, ERKEKLER İSE ÇÖMELEREK İŞİYORDU’
Arkeolojik bilgiler dışında yazılı kaynaklar bize Roma’daki tuvalet kültürü ile ilgili neler söylüyor?
Özellikle antik metinlerin çözümlemelerinden birtakım ipuçlarına ulaşmak mümkün. Örneğin Hesiodos, tuvalet muhtaçlığı giderilirken yüzü güneşe dönmenin, geceleri yol üstlerini kullanmanın yanlışsız olmadığından bahseder. Çömelerek ya da avlu duvarlarını kullanarak işemenin daha uygun olduğunu belirtir. Meskene gelen konuklar ise taşınabilen kaplara dışkılarını yapar ve bu da köleler aracılığıyla boşaltılırdı.
Örneğin bir Romalı yurttaş olan Trimalkhio, klinedeki masa arkadaşlarına yalnızca küçük tuvaletlerini yapmaları için müsaade verirken, büyük tuvaletlerini yapmalarına müsaade vermezdi. Trimalkhio’nun kölelerinden bir tanesi dışkı kabını taşımaktaydı. Cena Petronius’un portrelerinde açık bir biçimde gördüğümüz üzere Trimalkhio top oynarken tuvaleti geldiğinde oyuna hiç orta vermeden, kâhya tarafından getirilen gümüş bir lazımlığa muhtaçlığını giderir durumda resmedilmişti. Ayrıyeten tuvaletini yaptıktan sonra suyun ellerine serpiştirilmesini istemekte, daha sonra da bir kölenin saçlarında parmaklarını kurulamaktaydı. Tıpkı vakitte tarihin babası olarak bilinen ünlü Heredot da Mısırlı bayanların ayakta erkeklerin ise çömelerek işediklerinden bahseder.
. Yine Heredot, kör olan Kral Pherpon’un gözlerinin bakire bir bayanın “sidiği” sayesinde iyileştiğinden bahseder. Ünlü Roma periyodu oyun müellifi Aristophanes’in “Arılar” isimli oyununda kulplu erkek işeme kabının öbür kaplarla birlikte duvarlarda asılı olduğu anlatılır. Aristophanes yeniden bu yapıtta Şarap İlahı Dionysos’un poposunun kölesi tarafından süngerle temizlendiğinden bahseder. Bu da bize Roma periyodunda, günümüzde kullandığımız tuvalet kâğıtları yerine deniz süngerlerinin tıpkı fonksiyonla kullanıldıklarını gösterir. Bilhassa Roma periyoduyla birlikte latrinalarda sünger kullanımı yaygınlaşmış, tuvalette sudan sonra kullanılan en değerli paklık aracı olmuştur. (Resim-6)
Roma devri oyun müellifi Aristophanes’in “Arılar” isimli oyununda kulplu erkek işeme kabının başka kaplarla birlikte duvarlarda asılı olduğu anlatılır. İlk tek ilahlı dinlerden biri olan Museviliğin kutsal kitabı eski Ahit’te (Kitab-ı Mukaddes), “Kapınızın dışında gideceğiniz, yeri belirlenmiş bir alanınız olacak. Dışarıda hacet giderdiğinizde bir çukur açıp onu örteceksiniz” buyurmaktadır. Bununla bir arada yazılı metinlerden Roma devrinde lağımların temizliğinden stercorarii olarak isimlendirilen bir personel gurubunun sorumlu olduğunu anlıyoruz. Misal bir işi Atina’da koprologoi olarak isimlendirilen dışkı toplayıcıları yapmaktaydı. Toplanan idrarın tabakhanelerde, deri işletmeciliğinde ve boya ağrıtmada kullanıldığını biliyoruz. Bununla birlikte insan dışkıları gübre olarak tarım topraklarında de kullanılmaktaydı.
‘GEÇ SAATTE SOKAKTAYSANIZ BAŞINIZA DIŞKI ATIKLARI DÜŞEBİLİRDİ’
Juvenal bir yapıtında Romalıların yaygın olarak dışkılarını konutların pencerelerinden boşaltmaları olayını” bilinmeyen zirvelerden gümbür gümbür inen fırtına” biçiminde tanımlıyor. Romalılar bu olay karşısında ne cins tahliller geliştirdi?
Latrinalar, Roma kentlerinde bu sorunu en hoş biçimde çözen yerlerdi. Hem görsel kirliliğin ortadan kaldırılması hem de hijyen açısından latrinalar Roma kentlerinde mimari bir ihtilaldi. Lakin sıra toplu konutlara, yani apartmanlara geldiğinde bu kadar başarılı tahliller bulunulamadı. Günümüz gelişmiş su taşıma ve kanalizasyon sistemlerini Romalıların toplu yaşadıkları apartmanlarda kurmak o periyot şartlarında maalesef mümkün değildi. Bu nedenle geceleri apartmanların pencerelerinden dışkı atıklarının sık sık atıldığı birçok metne bahis olmuştu.
Roma periyoduyla birlikte latrinalarda sünger kullanımı yaygınlaşmış, tuvalette sudan sonra kullanılan en kıymetli paklık aracı olmuştur. Bu hareket Roma hukukunda yasaklanmış olmasına rağmen geceleri Juvenal’ın da belirttiği üzere çok sık yapılan bir uygulamaydı. Bu nedenle geç saatlerde sokakta kalmanın güvenlik dışında en büyük riski başınıza düşecek dışkı atıklarıydı. Birçok Romalı yurttaş bu mevzudan mağdur olmuş, pencerelerden dışkıları atanlar mahkemeye verilmiş, kişi tespit edilemediği vakitte ise bütün apartmana ceza kesilmişti. Bu çeşit hukukî uygulamaların Roma devrinde hijyen kültürünün gelişmesine ve halk sıhhatinin korunmasına kıymetli katkılar sağladığını söyleyebiliriz. Bu nedenle Romalıları batıdaki en çağdaş toplumlardan biri olarak tanımlamak hakikat olur.
.