Uzaklaşma, kaybolma ve bulma ortasındaki ilişkiyi, lisanın hudutlarını zorlayarak anlatan Carlos Fonseca, kitaplarının merkezine hatırlamayı koyuyor. Böylelikle yıkıma uğrayan, buna şahit olan ve onu her tarafıyla yaşayan beşerlerle yüzleştiriyor bizi.
Fonseca, tüm bunları anlatırken kelam konusu tabloyu yaratan sistemi de eleştiriyor satır ortalarında. Kâr ve kazanma deliliğini kurmacaya katarak bir seyahate çıkardığı okura, dünyanın kuzeyi ile güneyi ortasındaki uçurumla birlikte, bir ülkedeki eşitsizliği ve adaletsizliği, kurguladığı karakterler ve onların etrafıyla münasebeti üzerinden sunuyor. Öteki bir deyişle romanlarında, günümüzle yakın ve uzak geçmişi birleştiriyor.
Kaybolma ve kaybetme, birbirinden ince çizgilerle ayrılıyor Fonseca’nın romanlarında. Felaketler ve buhranlar arka arda gelirken umuda ve isyana tutunanlar, sistemden ayrılmaya ya da çemberin dışına çıkmaya uğraşıyor. Bunlar da gerek mitler ve efsanelerle gerek günlük ömür pratikleri ve tarihle anlatılıyor karakterler tarafından. Zamansal sıçrayışlar ve kopukluklar da bu anlatımın ayırt edici özelliği hâline geliyor.
Fonseca’nın metinleri, mitlere ve söylencelere göz kırpıyor bir istikametiyle. Öbür taraftan, günümüzün anlatım imkanlarını da kullanan müellif, geçmiş ve artık ortasında bir köprü kurup farklı yollardan geçerek çeşitli periyotlarda yaşanmış olayları bir ortada sunuyor okura.
Fonseca’nın kaleminden, Türkçeye Roza Hakmen tarafından çevrilen ‘Cenup’ da bu türlü bir roman. Müellif, geçmiş ve günümüzdeki izleri takip ederken tarihi kurmacayla buluşturuyor ve hem modernitenin hem de geçmişin tenkidine girişip vaktimizin (ve yakın geçmişin), en yakıcı sıkıntılarından biri olan yabancı düşmanlığına ve ayrımcılığa dikkat çekiyor. Okuru çıkardığı tarihî ve yeni bu seyahatte, kelamı ve imgeyi birleştiriyor.
KORKUNÇ TARİHLER, BÜYÜK VE ŞANSSIZ YANLIŞ ANLAMALAR…
‘Cenup’taki temel problem, izler ve onların takibi; bu süreçte, son yirmi yılını memleketi Kosta Rika’dan uzakta geçiren ve ABD’de dersler veren, evliliğinde sıkıntılar bulunan ve 1980’lerde sevgilisi Aliza’yla Orta ve Güney Amerika’da seyahate çıkmış Julio’yla karşılaşıyoruz.
Dalgalanmalara karşın hayatını kısmen yoluna koymuş, daha doğrusu rutine bağlamış Julio, gençlik aşkı Aliza’nın geçirdiği beyin kanaması sonucu konuşma yetisini kaybettiğini ve bir müddetten beri Arjantin’in Humahuaca bölgesinde bir sanatçı komününde kaldığını, akabinde öldüğünü öğreniyor. Dahası, Aliza’nın bir roman dizisini bitirmesi için vasiyet yazdığından da haberdar oluyor. Aliza’nın geride bıraktıklarına sahip çıkarken 1982’de tamamlayamadığı seyahatin yanı sıra tanımadığı beşerlerle bir arada ağır bir araştırmaya girişen ve daha önce bildiklerinin üzerinden geçen Julio, “geçmişten gelen seslerle yüzleşiyor.”
Bu yüzleşme, birtakım acılar barındırıyor elbette: Yabancı aksilikleri, Guatemala Soykırımı, Paraguay’da arî ırkın temellerinin atılışı, geçmişini ve geleceğini kaybeden, hatta bu problemini tabir etmekten bile aciz kalan Aliza’nın durumu… Velhasıl bu uzun seyahat sırasında Julio, uzak ve yakın geçmiş ile şimdiki vakit ortasındaki bağın ve kopuklukların farkına varıyor. Onu bu topraklara getirense Aliza’nın üzerinde çalıştığı ve tamamlayamadan öldüğü; klasik elementlerden dördünün ismiyle anılacak, “İnsanın Unutuluşu” genel başlığıyla kaleme aldığı bir ekolojik roman dizisi.
Aliza’nın vasiyeti doğrultusunda Julio’nun başladığı seyahat, kısa vakitte antropolojik, tarihî, felsefi, ekolojik ve politik bir seyahat hâlini alıyor. “Korkunç tarihin, büyük ve bahtsız yanlış anlamaların” öne çıktığı, katliamlarla, sürgünlerle ve yıkımlarla karşılaşıyor Julio; geçmişin penceresinden bakarken insanlığın yakın vakitte yüzleşeceği buhranları görüp vakitleri, yerleri, olayları ve kelamları hatırlıyor: “Sadece mahkûm olduğunu bilen kişi, kurtuluşa giden yolu açıkça görebilir” cümlesi tarihî, politik ve felsefi bir kırılma noktasına denk geliyor bu süreçte; gerek özgürlüğe gerek onu yok saymaya zincirlenmiş halkları ve bireyleri anlatıyor. “Tarihle çarpışan bir sesin tiyatrosu, unutuluşuyla savaşan bir lisanın sessizlikleri” sözü ya da hareketi ise sisteme bir başkaldırı niteliğinde. İsyan edilen sistemse Orta ve Güney Amerika’yı kimliksizleştiren, özgün lisanını ve kültürünü silikleştiren ya da ikinci plana atan sömürgecilik ve kapitalizmle şeklillenen globalleşmenin ta kendisi. Öteki bir sözle çabucak her köşe başında varlığını hissettiren “medeniyet kılığındaki vefat.”
Aliza’nın son isteği, Julio’nun tüm bunları hatırlayarak yarım kalan romanı bitirmesi. Bunun için Julio’nun uzak ve yakın geçmişe; çocukluğuna, Aliza’dan evvelki ve onunla geçirdiği vakitlere, babasının günlüklerini zımnî saklı okuduğu periyoda, 1960’lara ve 1970’lere, Orta ve Güney Amerika’da sömürgecilikle ve darbelerle tarihin akışının değiştirildiği günlere dönmesi gerekiyor.
Söz konusu gereklilik, Julio’nun hem var olan öyküleri anlamlandırmasını hem de bir kıssa anlatıcısına dönüşmesini mecburî kılıyor. Roman da Aliza’nın bıraktığı yerden ve daha fazlasını kapsayacak halde anlatımlarla, vakitte geri dönüşlerle ve ileri sıçrayışlarla genişliyor. Bu genişleme, Aliza’nın Julio’ya bıraktığı tarihi bulmacaları da içeriyor.
‘HATIRLAYAMADIĞIMIZ UZAK BİR ÇOCUKLUĞA DÖNÜŞ’
Fonseca, Julio’nun karşılaştığı kıssalar ve çözmeye çalıştığı bulmacalara, kurmacayı ve gerçek bireyleri yerleştirmiş. Bilhassa Latin Amerika tarihini etkilemiş bu şahıslar ve Julio’nun seyahatleri, geçmişin acı izleriyle kesişirken müellif da okuru o tarihî dönemeçlere getirip romanın ana izleğini ve orta kıssalarını birbirine bağlıyor. Böylelikle lisan, imge ve bellek, tıpkı Julio ve Aliza üzere buluşuyor: “Aliza’nın elyazmasını okumanın ya da rutinini tekrarlamanın, sonunda onu arkadaşının dünyasına ister istemez yaklaştırdığını düşünüp güldü. Aliza’yı sözlerin âdeta birer birer buharlaşıp gittiğini ve tuhaf biçimde bunun ona otuz küsur yıldır yazmak için çabaladığı kitabın imgesini sunduğunu idrak etmiş hâlde (…) beyaz çölde yürürken hayal etti. Yazının bir cins doğal heykel misali, sabırla ve bahtla işlenmesi, dedi Julio kendi kendine…”
Julio’nun seyahati da Aliza’nın projesi de farklı devirleri ve coğrafyaları kapsayan; matuşka misali iç içe geçmiş modüllerden oluşan bir bütünü andırıyor. Burada öyküler, kelamlar, sesler, kayboluşlar, hatırlayışlar ve fotoğraflar var.
Aliza’nın, Birinci Dünya Savaşı başladığında akademiden ayrılıp Avusturya-Macaristan ordusuna yazılarak cepheye giden Wittgenstein’ı düşünüşü, Julio’nun seyahatine ve yüzleştiği matruşkayı anlamlandırma sürecine taraf veriyor: “Düşüncenin aydınlığa kavuşması lakin cehennemle karşılaşıldığında mümkündü.”
Julio, yeryüzü cehennemi denebilecek pek çok ortama şahit oluyor yahut seyahati sırasında onları hatırlıyor. Bunlardan biri, 1980’lerde gerçekleştirilen ve ülkedeki dikta rejimini pekiştiren Guatemala Soykırımı. Kelam konusu travmanın panzehiri ise Juan de Paz Raymundo’nun soykırımdan kurtulanlar için inşa ettiği ve onların gömdüğü anıları canlandırmasına yardımcı olacak Bellek Tiyatrosu. Bu müsabaka, Julio’ya seyahatini daha geriye yanlışsız yapması gerektiği anımsatıyor; “hatırlayamadığımız uzak bir çocukluğa dönüş” manasına geliyor bu: Terörle bastırılan ve silinen anılar belirirken çocukken bile yaşlı olduğunu hatırlayanların geçmişine dair izler ortaya çıkıyor. Julio, anılar sarmalıyla yüzleşirken Aliza’yla ortak arkadaşlarının sorduğu bir soru dikiliyor karşısına: “Kurmaca mı, hatıra mı?”
“Bir tecrübesi tüketmenin imkânsız olduğunu” ve “mutlak hafızanın unutuşa çok benzediğini” düşünen Julio, hem Aliza’nın hem de Latin Amerika’nın farklı coğrafyalarının birtakım sırlarını gün ışığına çıkardığını düşünüyor. “Gerçeğin kendisinden daha gerçek ve güçlü” Bellek Tiyatrosu’nda, geçmişin ve bugünün buluştuğunu, silindiği sanılan anıların geri getirildiğini düşünürken Eski Yunan’daki unutma (Lethe) ve hatırlama (Mnemosyne) ırmakları ortasındaki hududu keşfediyor.
Dil, kayboluş ve anıların geri getirilmesi üzere bir üçlü sacayağı üzerine kurduğu Cenup’ta Fonseca’nın karakterler aracılığıyla anlattığı kıssalara hüzün hâkim. Bunun yanında, politik ve tarihî dönemeçlerin hem bireylerde hem de toplumlarda açtığı yaraların anlatımı olan romanda, Julio’nun kuvvetli bir arayışa girdiğini ve âdeta arkeolojik bir hafriyat yaparken geçmişin katmanlarıyla yüzleştiğini görüyoruz.
Aliza’nın kaybolan lisanı ve benliği ile Julio’nun aradığı kayıp geçmişin, sukûnete mahkûm edilen halkların ve şahısların ilintisi, Fonseca tarafından farklı vakit ve yerlerde geçen öyküler aracılığıyla kurgulanıyor. Müellif, kıssa içindeki ve etrafındaki kıssalarla tarihi ve bugünü bir ortaya getiriyor. Öteki bir tabirle kaybolan lisanların, belleklerin ve geçmişin lügatinin oluşumunu ya da tekrar günışığıyla buluşturulmasını izliyoruz Cenup’ta.
Ses bazen yitip gitse de “yazmanın sessiz konuşma” manasına gelebileceğini gösteriyor bize Fonseca. Diğer bir deyişle sözcük ve kıssaların insanı sakatlayıp kültürü ve belleği silmeye ya da tahrif etmeye çalışan sistemden daha güçlü olduğunu ortaya koyuyor romanın başkarakterleri: Julio’nun ve onu harekete geçiren Aliza’nın harabeye çevrilmiş toprakları, kimliği elinden alınmış halkları ve akışı değiştirilmiş tarihi hatırlama uğraşı, bu gücü görünür kılıyor bir manada.