Kahramanmaraş‘ta 6 Şubat’ta meydana gelen 7,7 ve 7,6 büyüklüğündeki sarsıntıların akabinde Türkiye Bilimsel ve Teknolojik Araştırma Kurumu (TÜBİTAK), üniversitelerin bilgi gayesiyle saha çalışması yürütmesi için TÜBİTAK 1002-C Doğal Afetler Odaklı Saha Çalışması Acil Takviye Programı’nı hayata geçirdi.
İÜ Mimarlık Fakültesi akademisyenleri, program kapsamında hazırladıkları “Hatay Vilayetindeki Kültür Varlığı Yapıların 6 Şubat 2023 Sarsıntısı Sonrasındaki Yapısal Durumlarının Tespiti” başlıklı proje teklifinin kabul edilmesiyle çalışmalarına başladı.
Dekan Prof. Dr. Kemal Kutgün Eyüpgiller’in yürütücülüğünü üstlendiği proje kapsamında, ortalarında mimar, mühendis ve kent plancısının da olduğu fakülte öğretim üyeleri Doç. Dr. Cemil Akçay, Dr. Öğr. Üyesi Selahattin Ersoy ve Dr. Öğr. Üyesi Mete Başar Baypınar bölgeye gitti.
Hatay’ın Antakya, İskenderun ve Payas ilçeleri ile Mersin’in Tarsus ilçesi ve Adana’da 4 gün çalışma yapan grup, kültür varlığı binalar ile kentsel sit alanında sarsıntıyla oluşan hasarların nedenlerini araştırdı ve hasar sistemlerinin tahlilini yaptı.
Projeyle elde edilen bilgilerle hasar gören yapıların onarım süreçlerinde müdahale kararlarının daha sağlıklı alınması hedefleniyor.
ULU CAMİ ENKAZA DÖNÜŞTÜ
İÜ Mimarlık Fakültesi Dekanı Prof. Dr. Kemal Kutgün Eyüpgiller, Hatay’daki kültür varlığı yapılarda ve tarihi dokuda oluşan hasarı, farklı disiplinlerin bakış açısıyla pahalandırmak için alana çıktıklarını söyledi.
Projeyi daha geniş tutmayı hedeflediklerini fakat ağır kültürel miras içerdiği için Antakya’ya daha fazla konsantre olduklarını belirten Eyüpgiller, anıtsal yapıların ne formda hasar gördüğünü tespit etmeyi ve bu yapılara onarım etabında gerekecek mimari ve mühendislik müdahalelerini belirlemeyi amaçladıklarını belirtti.
Prof. Dr. Eyüpgiller, saha araştırmalarına ait bulgularını şöyle aktardı:
“Ulu Cami, Antakya’nın en kıymetli yapılarından biri, enkaz halinde. Bunun sebebi de ırmağa çok yakın, fay sınırı üzerinde ve alüvyon tabana oturuyor olması. Onun dışında Pir Ali Mescidi, Habibi Neccar Mescidi üzere muhakkak başlı anıtsal yapıları inceledik. Saydığım son iki yapıda durum çok iç açıcı olmasa da biraz daha yeterliydi. Kubbelerini kaybetmiş durumdaydı bu yapılar. Bunların hasar sistemlerini mimari ve mühendislik bağlamında kıymetlendirecek bir çalışma yaptık.”
HATIL, KENET SİSTEMLERİ VE ZIVANALARIN EKSİKLİĞİ GÖZLEMLENDİ
Bölgedeki tarihi yapıların hasar görmesinde birbirine eklemlenen pek çok neden olduğuna işaret eden Eyüpgiller, şunları kaydetti:
“Bunlar 400-500 yıllık yapılar. Sarsıntıları göz önüne alarak inşa edildiklerini düşünebiliriz ancak bu şiddette bir sarsıntının de yakın yüzyıllarda gerçekleştiğini bilmiyoruz, kayıtlarda bu türlü bir şey yok. Dolgu yerde yer almaları, Asi Irmağı değerli bir etken burada, fay çizgisinin yakından geçiyor olması, en kıymetli etkenler ortasında gözüküyor. Bunun dışında aslında bu yapılarda daha birinci inşa periyotlarından kaynaklanan sıkıntılar olduğu istikametinde de tespitlerimiz oldu. Hatıl eksikliğini gözlemledik. Masif kagir yapılar olmakla birlikte yatay hatıllar bu çeşit yapıları her vakit için destekleyici ögelerdir, bunlar yoktu. Taşları birbirine bağlayacak kenet sistemlerinin ya hiç olmadığını ya da çok yetersiz olduğunu gözlemledik. Bilhassa minarelerde bunu söyleyebilirim. Bütün minareler yıkılmış durumda Antakya bölgesinde, tarihi olsun, yeni olsun. Tarihi minarelerde çok az sayıda kenet ve zıvana gördük. Kenet ve zıvanalar minarelerin taşlarını birbirine yatayda ve düşeyde bağlayan temel elemanlardır. Bunların yetersizliği yapıların ayakta kalmaması sonucunu doğurmuş görünüyor.”
Sit alanı içerisinde yer alan Sarımiye Mescidi’nin minaresinin pabuç kısmına kadar devrildiğini ancak yapının ayakta durduğunu, bunun küçük boyutlu olmasından kaynaklandığını anlatan Eyüpgiller, duvarları kagir, üst örtüsü ahşap olan caminin çatı sisteminin duvarları desteklediğini öngördüklerini, bu sayede caminin ana yapısının ufak tefek çatlaklarla sağlam kaldığını söyledi.
GELENEKSEL YAPILARDA NİZAMLI BAKIM AFETLERDEN KORUYOR
Prof. Dr. Eyüpgiller, bölgedeki sivil mimarlık örneklerinden olan klasik konutların uzun yıllar boyunca ihmal edilmiş, tamir görmemiş yahut tahrip edilmiş olanların ağır hasarlı olduklarını tespit ettiklerini, ortalarında yerle bir olanların da bulunduğunu belirtti.
Antakya’nın 2005-2006 yıllarında kültür turizminde “parlayan yıldız” olduğunu ve buradaki yapıların restore edilmesiyle çok sayıda restoran, kafe, butik otel üzere ögelerin devreye girdiğini belirten Eyüpgiller, şu değerlendirmede bulundu:
“Bu yıllarda, bilhassa 2010 döngüsünde yapılan klâsik yapıların onarımları sayesinde pek çok klasik yapının ayakta kalmış olduğunu gördük. Ancak bu hiç hasar görmedikleri manasına gelmiyor. Zira yaşanan çok şiddetli bir zelzele. Kesinlikle az ya da çok hasar var ancak büsbütün yıkılma ile çok fazlaca karşılaşmadık. Anıtsal yapı olsun, sivil mimarlık örnekleri olsun, tüm klasik yapılarda tertipli bakım yapılması onların ömrünü de uzatacak. Yaşadığımız ağır zelzele üzere afetlerden de daha rahat kurtulmalarını sağlayacaktır.”
Hatay Valiliğiyle 2003-2004 yıllarında Antakya’da kentsel canlandırma projesi için harekete geçtiklerini, Kurtuluş Caddesi’ndeki 800 metrelik bir alanda bulunan kültür varlığı olan ve olmayan tüm yapılarda başlatılan onarım süreçlerinin sarsıntı öncesine kadar devam ettiğini anlatan Eyüpgiller, buradaki yapılar afetten hasar alsa da onarım sayesinde sarsıntısı daha hafif atlattıklarını gözlemlediklerini lisana getirdi.
YAPILARIN GÜÇLENDİRİLMESİNDE ÇAĞDAŞ TEKNİKLERE GEREKSİNİM VAR
Prof. Dr. Eyüpgiller, hasar düzeneklerini tespit ederek onarım ya da rekonstrüksiyon sürecine katkı sağlamayı hedeflediklerini belirterek, şöyle devam etti:
“Örneğin, Ulu Cami yine inşa edilecek, rekonstrüksiyon olacak. Bu yapıları eski özgün dediğimiz haliyle ayağa kaldıracağız, tekrar inşa edeceğiz yahut restore edeceğiz. Özgün yapılarından kaynaklanan sıkıntıları da var. Bu da şu manaya geliyor, çağdaş müdahalelere muhtaçlık var. Bu yapıların daha dirençli olabilmeleri için bunlarda çeşitli mühendislik, mimarlık uygulamalarıyla daha güçlü olmalarını sağlamamız gerekiyor. Bunu yapabilmemiz için de öncelikle hasarların nedenini anlamalıyız. Yani yerden kaynaklanan hasarlar karşımıza çıkıyor. Bu takdirde temellerinde, oturdukları arazi modülünde birtakım müdahalelerde bulunmamız lazım. Duvarlar sarsıntının yıkıcı gücüne karşı duramadıysa ekstra mühendislik müdahalelerine muhtaçlık olduğu sonucuna varılabilir. Kenetler, gergiler, bütün bunlar günümüzde milletlerarası etraflarda kabul edilen çağdaş müdahaleler. Hem insan kaybı hem maddi kayıp, her biri için bu cins müdahaleler yapıların daha sağlıklı, uzun ömürlü yaşamalarına fırsat verecektir.”
Eyüpgiller, 1964 tarihli Venedik Tüzüğü’nün tarihi yapılara ve kentlere ne biçimde müdahale edileceğini tanımladığını belirterek, “Burada açıkça der ki şayet bir klasik yapının özgün yapısı ayakta kalması için kâfi değilse bu yapıyı restore ederken ona çağdaş tekniklerle müdahale edilebilir. Bütün bunlar Venedik Tüzüğü’nün de tanımladığı üzere çağdaş dokunuşlar olarak, bu ve gibisi yapıların onarımlarında devreye girebilir” diye konuştu.
Tarihi kent ve oluşturulacak yeni kentin bir bütün olarak ele alınması gerektiğine dikkati çeken Eyüpgiller, her ikisinin birbirini beslemesi için gerekli ortam oluşturulmasını ve ulaşım akslarıyla birbirine ilişkili olması gerektiğini kelamlarına ekledi.