Abdullah Ezik
Oyun muharriri Ali Cüneyd Kılcıoğlu’nun “Fotoroman Kralı” isimli müzikli yeni oyunu, geçen kasım ayında Orçun Ucal’ın performansı ile prömiyer yaptı. Oyun, 1970’ler Türkiye’sinde fotoroman olmaya niyetlenen Cem’in, İrfan, Esengül ve Ayı Bayram ile bir aile yaratma kıssası anlatılıyor.
Oyunda, düğünlerde Âşuk-Mâşuk oyunu oynayan Cem ile İrfan’ın güçlü aşklarına şahit olan seyirci bir yandan da sokağa çıkma yasakları, seks sinemaları furyası, polis azabı, faili meçhuller, kapatılan sinemalar ve sendikalaş(a)mama faaliyetlerinin gölgesinde bir dayanışma hikayesi izliyor.
24 Ocak’ta Kadıköy Barış Manço Kültür Merkezi’nde izleyici ile buluşacak oyunu, muharriri Ali Cüneyd Kılcıoğlu ile konuştuk.
Geçtiğimiz günlerde prömiyerini yapan yeni oyununuz “Fotoroman Kralı”nda, fotoroman sevdalısı bir gencin karakomik kıssasını işliyorsunuz. Öncelikle sizi 70’lere götüren temel fikir ne oldu? Bir periyodun, 70’lerin oyunu olarak “Fotoroman Kralı”na dair neler söylersiniz?
Şah damar olarak akan en kıymetli akıntıdan bahsetmem gerekirse: Müelliflik hali olarak kendimi zorlamayı, inançta hissetmediğim sularda yüzmeyi ve disiplinle çalışmayı seviyorum. İnançta hissetmediğim sulardan kastım ise hiç hâkim olmadığım devirler, hususlar, karakterler üzerine yazmaya çalışıyorum. 70’ler çok da hâkim olmadığım bir periyottu, bunun üzerine çalışmak istiyordum. Periyot oyunları yazmayı seviyorum “Meddah ve Cellat” oyunumda Osmanlı’da 1600’lerde geçen adalet üzerine anlattığı bir kıssa yüzünden sürülen bir meddahın öyküsünü, “Mutlu Aile Fotoğrafımızın Perde Arkası” oyunumda 80 darbesi gecesinde bir cinayeti, “İkinci Dereceden İşsizlik Yanığı” oyunumda 2001 ekonomik krizinin patlak verdiği günde iş arayan bir genci, “Unutma Kapısı” oyunumda 1930’larda yeni kurulmuş Cumhuriyet’in gündelik yaşayışı şimdi bir geçiş devrindeyken zamanları biten iki hanendeyi üzere inançta hissetmediğim sulardan kıyıya çıkmaya çalıştım.
Beni 70’lere götüren ise Mülkiye’de İlber Ortaylı ve Sina Akşin üzere değerli hocalarımın derslerinden hayli etkilendim, onlardan Türkiye’nin Siyasi Tarihi, Fikri üzere dersler aldım, o derslerden ‘sarı sendika’ kavramı aklıma işlenmişti. Bir yandan bana çok değişik gelmiş, başka yandan çok da gücüme gitmişti sarı sendika problemi. Yani yükselen kitlesel personel hareketlerinde, bu hareketleri ve örgütlenmeyi kırmak için devlet/patronlar/siyasi güçler eliyle kurulan ve desteklenen sendikaları kastediyorum. Böylelikle hak gayretine hiç de haklı olmayan bir yerden müdahale ediliyordu, emel çabanın altını oyarak eritmekti, koca koca adamlar nelerle uğraşmışlar. Buna karşı bir şeyler yazma fikri daima aklımdaydı ve bununla “alay” ederek yazmak istiyordum zira kahkahanın büyük bir güç olduğunu biliyorum. Beni 70’lere götüren, o kemiğin kırıldığı yer, bu sarı sendika sıkıntısıydı, zati oyunda da sarı sendikaya karşı kendi hak özgürlüklerini ortaya koyan ve bunu fotoroman yapan bir grup var. Üstelik o devrin herkesin aşina olduğu, vatanseverliğin figürü üzere görülen bir Kara Murat kıssasından ironisini inşa ediyor. İşte 70’lerin denizine tam da bu kıyıdan gireceğimi en baştan beri biliyordum.
Orçun Ucal, oyun üzerine konuşurken sizin rolü direkt ona teklif ettiğinizden kelam etti. Bu noktada siz, yarattığınız karakter ile Ucal ortasında nasıl bir bağ kurdunuz? Rolü, neden bilhassa onun için kaleme aldınız?
Evet, zira çok sevdiğim bir arkadaşım. Bu oyun zati yalnızca ve yalnızca ona yazıldı. Ben epey asosyal, kapalı, bağlantı hüneri olmayan, daima okuyan, çalışan, tahminen böylelikle saklanan bir kalem neferiyim. Orçun birkaç yıl evvel benimle dostça bir irtibat kurdu, bu beni çok memnun etmişti, ben de çabucak karşılık vermiştim, sonra tesadüf “Plastik Aşklar” oyunumu yönetti ve daima bağlantı hâlinde olduğumuz için birbirimizi tanıdık, harikulade bir arkadaşlık bağı kurduk. Zeki, tiyatro ve sanat üzerine bir bakışı olan, üstüne bir de çok yetenekli bir insan. Bu tanıma sürecinde esasen ona bir şey yazsam ne yazabileceğimi, neyi nasıl parlatacağını çözmüştüm. Bir gün Orçun bana “Dönem oyunu ve queer problemi üzerinden bir oyun müellif mısın?” dedi, ben de zati bu teklif için pusuda bekliyordum. Sonrası havai fişeklerin patlaması üzere aydınlığıyla aktı, gitti.
“Fotoroman Kralı” birçok noktada 70’ler furyasını izleyicilere hissettiren bir oyun. Sokağa çıkma yasakları, seks sinemaları, sanat sinemalarından uzaklaşma, faili meçhul cinayetler, darbeler, sendikalar, derin devlet ilişkileri… Oyunun art planında epeyce karanlık bir sürecin olduğunu söylemek mümkün. Oyun ise temelinde bir “karakomik”. Bu noktada “karakomik” problemini nasıl açarsınız ve epey karanlığın içerisinde Cem’i nasıl tanımlarsınız?
Çünkü hayat biraz bu türlü bir şey, ağladığın yerden seni güldüren, güldürürken kalbini sızlatan, karanlıktayken umudun aydınlığına tutunmanı zorlayan; çıkışsız sokaklarda çaldığın ıslık, tutunduğun bir müzik, mutsuzken aklına çağırdığın bir anı… Yaşamak denen şey karanlık bir yol, dünyayı aydınlatan ışıklara muhtaçlığımız var, “Fotoroman Kralı”nı böylesi bir karanlıkta yolumu bulmaya çalışırken yazdım. Maalesef bugün de, ülkemiz insanlarının kendilerini umutsuz hissettiği vakitlerden geçiyoruz, ben de sahneden seyirciye bir kahkaha fırlatmak ve onu paylaşmak istedim zira nitekim kahkahanın birçok şeyi değiştirebileceğine, yıkabileceğine, çıkışın birinci adımı olabileceğine inanıyorum. İhtilali ihtilalin silahlarıyla yapamazsınız, nizamın aşina olmadığı silahlarla yapmak zorundasınız, kahkaha da böylesi bir güç. Yolların tuzaklarla örülü olduğu bir devirden tezatlıkların kaynaşmasıyla geçebileceğimizi düşünüyorum.
Yazdığım oyunlar genelde toplumsal gerçekçi, kara güldürü oyunlardır. Sorununu slogan atarak anlatan kurguları sevmiyorum. Bana nazaran kurgu, sıkıntısını gündeliğin içinden, gündelik gerçekliğin içinden anlatmalı. Bu türlü bir şey yaşanmamış olabilir lakin yaşanması da epey olası bir şey üzere gözükmeli, gerçeğini hayatın içinden, sokağın lisanından, periyodun ruhundan, insanın kalbinden almalı. İnsan alakalarına, devrin müziklerine, eşyalarına her yere sirayet eden kıssalar var, o kıssaların nefesini hissettiğinizde aslında toplumun nefesine dönüşüyor. Cem de tam bu noktada gül olamadan kırılmış bir goncanın öyküsünü taşıyor. Periyodun ruhunu fotoroman aracılığıyla yansıtıyor zira devir için fotoromanlar çok takip edilen, okuru olan, tiraj attıran bir tıp, içinde bir naiflik taşıyor. Cem’in çalıştığı sinema bölümünde o kadar fazla emek sömürüsü var ki, mesela en yakın arkadaşı Ayı Bayram figürasyon yaptığı bir sinemada sakat kalmış ve set personelliği yapıyor. Sektörel karanlığı fotoromandan aşmaya çalışan Cem’in gayretini izliyoruz. Cem, çektiği fotoromanların işçilerine paralarını periyodun sinema bölümünde ödeme aracı olan ve ucuza kırılan senetlerle değil peşin ödemeye çalışan biri. Her kesimin hakka, emeğe böylesi bir yerden yaklaştığını farz edersek toplumun, devletin nasıl aydınlığa çıkacağının yolunu gösterdiğimizi düşünüyorum.
Cem’in tek isteği bir fotoroman hükümdarı olmak ve İrfan ile bir arada olmaktır. Lakin her iki dileği da belli noktalardan kırılır, gerçekleşmez. Öncelikle Cem’in hayatına istikamet veren bu fotoroman hükümdarı olma isteği nereden gelir? Cem’in “meşhurluk” ile sınanması ve bunun daha çocukluktan başlaması, onun karakterini nasıl biçimlendirir?
Dram da bu yüzden değerini bulur, kırılma eşiklerinin toplamı drama nefesini verir. Cem’in isteği aslında büyük bir hayalde hakkın yenmediği, sömürünün olmadığı bir ülkede, sevdikleri ve dostlarıyla yaşamak; içinde yaşadığı toplumun bir kesimi olduğunun farkındalığıyla hak arama çabasında omuzdaş, aşkta sevgili, dostlukta bir yaren olmaktır. Lakin hayat her vakit size mahzurlar çıkarır, zati insanı insan yapan o pürüzler karşısında yaptığı aksiyonlar bütünüdür, dram da bu kırılmaların bütünlüğüdür. İnsan kendi insan olma imtihanını tam da bu aralıktan yapar.
Cem’in çocukluğunda efsunlu “çocuk hazret” olması da aslında toplumsal çarpıklaşmayı güya gökte, uzakta bir yerdeymiş üzere aramamamıza, içinde bulunduğumuz nizama bakmamıza dair bir tenkit. Zira Cem’i çocuk hazret yapan kendi ailesi, üstelik bunu kendi haklılıklarına çok ikna olmuş bir halde yapıyorlar. Cem’in oyun boyunca toplumsal aşk kodlarına, sömürü nizamına üzere toplumsal karşı çıkışlarının tohumları burada atılıyor zira karşı çıkışa evvel ailesinden başlıyor. Bu kıymetlidir, birinci karşı çıkış uğraşına kendini altın yumurtlayan bir tavuk olarak gören ailesine karşı yapar, zira ailesinin yarattığı ve devrin basınının da körüklediği çocuk hazret imajına karşı çıkmak aslında sıkıntı bir şey. O denli ya kendine konfor alanı yaratabilecek bir durumun içindedir, kendi vicdan terazisinde bunu yanlışsız görmemesi ve palavra dünyada hakikat çabasına buradan başlaması onun karakter gelişimine dair bize, seyirciye şuurlu konuşulmuş bir önsemedir.
Cem ile İrfan’ın aşkı, tüm mahzurlara karşın yollarına devam etme istekleri, birlikte kalmak için verdikleri onca uğraş bir noktada mağlubiyete uğruyor. Burada halkın eşcinselliğe yaklaşımı bu ilgi önünde “toplumsal”, İrfan’ın peşindeki kanlıları ise “kişisel” bir mani olarak duruyor. Cem-İrfan aşkını toplumsal ve şahsî kesişimler üzerinden nasıl kuşattınız? Bu bağlantının önündeki maniler ve devri için karşılığı nedir?
Tek bir periyoda ilişkin tutmaktan çok tüm vakitlere yapraklarını dolayan bir sarmaşık üzere anlatmak istemiştim. Maniler ve mağlubiyetler her periyot vardır, yüzünü değiştiren bir canavar üzere tüm devirlere sirayet eder. Belirtiğiniz üzere aşklarında toplumsal kodlardan örülmüş ferdî ön yargıları vardır, özellikle İrfan’ın… Karşılarına gündelik yaşantılarından ve geçmişlerinden kaynaklanan pürüzler çıkar, bir de savaşını verdiklerini hak gayretinde siyasal maniler vardır.
Cem ve İrfan sıkıyönetimin ulaşım yasaklarında birlikte omuz omuzalar, bazen kimlik denetimi yapılan bir otobüste, bazen yalnızca ayın olduğu bir otobanda ya da sabahı bekledikleri bir sabahçı kahvesindeki başlarını koydukları masada yan yanalar. Aşk bu türlü bir şeydir, yan yana olma hâli… Yan yana fotoğraf çektirmek bu yüzden çok değerlidir, hatırlarsanız oyunda Cem, İrfan’la yan yana çekilmiş bir fotoğraflarının olmamasının huzursuzluğundadır ve oyunun finalinde nihayet yan yana fotoğraf çekilirler. Yıl olmuş 2023 bizler hâlâ sevdiklerimizle yan yana selfie çekiyoruz, işte tüm vakitlere yapraklarını dolayan sarmaşıktan kastettiğim bu, yan yana olma hâli her türlü –toplumsal/kişisel/siyasi- pürüzleri alt eden bir his.
Aşk, bu oyunun merkezinde nasıl bir yerde durur? Nasıl Cem’i hayata bağlayan en güçlü bağ olur?
Bir gözün göz bebeği neredeyse, bir kalbe ruhun üflendiği yer neresiyse, bir acının kanadığı yer neresiyse, bir hasretin gurbet menzili neredeyse, bir yaranın kabuk tutmaya başladığı yer neresiyse aşk da bu oyunun o bam telinde. Cem içinde sıkıştığı dünyayla uzlaşmak zorunda olduğunun farkında, ortağı olacaksanız tertibin o vakit onun su kaçırdığı yere yerleşmek zorundasınız, aşk da budur, katlanılmayanı katlanır hâle getiren yarına uyanmak için bir sebeptir. Cem için aşk, oyun için yazdığım müzik sözlerindeki üzeredir, “Vermezsen kalbini bana, otomobil çarpsın sana” üzere zıt beddualı bir tutku, “Dünya sizin, aşk bizim” diyecek kadar da bir meydan okumadır.
Oyunu yazarken Âşuk-Mâşuk denklemini nasıl kurdunuz? Âşuk ile Mâşuk’u olağan kurallarda yaşanması ve toplum tarafından onaylanması mümkün olmayan Cem ile İrfan aşkının görünür olduğu, topluma sunulduğu ve kültürel bir karşılık ile yorumlandığı özel bir alan olarak yorumlayabilir miyiz?
Elbette zati belirttiğiniz gaye gözetilerek denklemi oradan kurmak istedim, sağlamasını yapmak isteyen “topluma” tutabilecek bir ipucu gösterdim, üstelik bu ipucu toplumumuzun klasik bir öğesinden türemesi de “bence” pek tatlı.
Oyunu yazarken cinsiyet ve kimlik problemlerine eğileceğimi biliyordum. Queer üzerine, cinsiyet üzerine okumalar yaptım. Lakin uzun bir mühlet oyun için tek söz bile yazamadım. Zira cinsiyet sorununa nereden yaklaşacağımı bilemedim. Çok farklı fakat bir de o kadar bizden olan bir kapı aralığı bulmam gerekiyordu. Bayan kılığına giren erkek durumu için, bizden bir kıssanın peşine düşmek için aklıma seyirlik oyunlarımızdaki cinsellik, cinsiyet bozumu, cinsiyetsizlik, cinsel latifeli oyunlar geldi. Köylerin, kentlerin, kasabaların meydanlarında oynanan Âşuk ve Mâşuk oyunu ilgimi çekti, zira karşımızda bir bayan (Mâşuk) ve bir erkek (Âşuk) kılığına giren iki adam var. Bu iki erkek, kadın-erkek sevgisini/kurlaşmasını yansıtan seyirlik bir oyun oynuyor ve bu cilveleşme hâli seyirciyi güldürüyor. Aslında alt akıntıda birbiriyle cilveleşen iki erkek var. Bu erkeklerden biri de bayan kılığında. Tüm bunlar da bir seyirci kümesinin (düğün/bayram/eğlence seyircisi) önünde oluyor. Seyirci doğal burada iki erkeğin cilveleşmesine bakmadan o büyük görkemli kıyafetlerdeki Âşuk-Mâşuk cilveleşmesine, toplumsal cilveleşmeye gülüyor aslında. Lakin bir yandan da evvelden bu erkeklerin göbeklerinin açıkta olup Âşuk ve Mâşuk’un yüzlerinin o çıplak erkek göbeklerine çizilip oynandığını da biliyoruz. Âşuk ve Mâşuk’un öpüşmelerinin iki erkek göbeğinin tensel temasıyla yapıldığı bir seyirlik oyun kelam konusu. İllaki oyunu oynayan iki erkek bunu bir “bromance” tutumuyla yapmasa da ya da yapsa da seyirlik görünüm değişik. Nereden bakarsak bakalım çok enteresan bir durum ve kültürümüzün bir kesimi olması açısından da değerli. Bu durumu görünce Âşuk ve Mâşuk kıyafetleri içine saklanıp aşklarını yaşayan iki erkeğin öyküsünü yazmak istedim. O denli ya hepimiz şu diken üzere dünyada saklanacak ve kendimizi özgürce yaşayacak bir yer arıyoruz. Keza alt metnin yeterlice tabanlarında tuhaf bir soru da var, illa iki erkeğin aşkında birinin bayan, başkasının erkek üzere mi gözükmesi lazım, iki erkeğin “erkek” kalarak da aşkını yaşaması mümkün olamaz mı? Özetle bu Âşuk-Mâşuk problemiyle katmanlı bir cinsiyet sorunsalına kapı açmak istedim, isteyen istediğini istediği halde düşünsün diye, tahminen bu bahiste birilerine ilham olur, daha da derinleşme imkânı açarız diye. Bu araştırmaları, okumaları ve heyecanla keşfettiğim Âşuk-Mâşuk durumunu evvel Orçun’la sonra Tiyatro Alesta’nın takımıyla paylaştım, onlar da çok heyecanlandılar ve bana bu oyunu yazmam için inanılmaz bir hürlük ve güç verdiler, sağ olsunlar.
Son bir soru olarak, içerisinde bu denli ikilik ve diyalog içeren “Fotoroman Kralı”nı nasıl ve neden tek bir oyuncu ile sahneye taşımak istediniz?
İnanın bu benim için büyük bir kahkahadır, çok eğlenceli bir soru, sorduğunuz için teşekkür ederim. Bu kadar ikilik, diyalog tek kişilik bir oyunda önemli bir yük oluşturuyor, bunun daima farkındaydım. Bu Orçun’la ortamızda acayip bir espridir, oyunu Orçun’a birinci yolladığımda oyun, sahnelenen hâlinin iki katı uzunluğundaydı ve daha fazla karakter vardı. Orçun bana “Ali bunu insan oynayacak, biliyorsun değil mi?” demişti, ben de “Ama bunu da insan yazdı beybi” diye yanıt vermiştim. Orçun’un ne yapabileceğini biliyordum, biraz da onu zorlamak istedim zira ben daima kendimi çok zorladığım için etrafımdakileri de zorlarım. Bu özelliğim bilinir, bazen karşı taraf için sevimsiz olabiliyorum bu sebepten. Orçun’a metni istediğin üzere kısalt, değiştir, biçime sok fakat sen bunu yapacaksın, demiştim, bu öylesine kuru bir laf değildi, kalbimden inandığım bir laftı, gerçekten sonuç ortada, bu ortada dramaturgumuz Nevra’ya da kalbimden kuşları gönderiyorum, metni çok hoş kısalttı, direktörümüz Ahmet’e de kocaman bir güneş gönderiyorum, o da metni harikulade bir sahne lisanıyla evrillti. Müzikleriyle kelamlara can veren Onur’a, oyunun ritmini kuran koreografımız Seçil’e ve tüm takıma sevgilerimi gönderiyor önlerinde saygımla eğiliyorum. Sonuç olarak çok yanlışsız bir şeyi başarmış olmanın mutluluğundayım, Orçun sahnede ışıl ışıl parlıyor, insanın kalkıp ona sarılası geliyor. Bu ortada birkaç yıl sonra “Fotoroman Kralı”nın altı kişilik, tüm karakterlerini sahnede gördüğümüz bir versiyonunu yazıp kitaplaştırmayı düşünüyorum fakat buna daha vakit var.