Dünyada idarelerin seçimle iş başına geldiği en büyük ülkelerden biri olan Brezilya’da Pazar günü yapılacak kritik devlet başkanlığı seçimlerini ABD de çok yakından izliyor.
Washington’da Kongre’deki iki partinin üzerinde anlaştığı çok husus olmayabilir. Lakin Brezilya’daki seçimlerin ehemmiyeti konusunda hemfikirler.
Eski lider Donald Trump’ın danışmanlarından Steve Bannon BBC’ye seçimin değerini “Bu 21. yüzyılın en dramatik seçimlerinden biri olacak” diye tabir ediyor.
Demokrat Parti’nin Brezilya ile yakından ilgili siyasetçilerinden Senatör Patrick Leahy de “Brezilya demokrasisi ve ABD’nin bu ülkeyle ilgilerinin bahtı bu seçimle belirlenecek” diyor.
Yakınlarda Brezilya’nın Portekiz’den bağımsızlığını kazanmasının 200. yıl dönümünü kutlamak için Washington’da verilen bir davette herkes bu mevzuyu konuşuyordu.
ABD’de bu seçime ilginin ticaretten, demokrasiye, Trump’tan iklim değişikliğine birçok sebebi var.
Son vakitlerde emsal meşakkatlerle karşılaşan ve ortak çıkarları çok olan iki ülkenin yazgıları birbiriyle yakından ilintili üzere görünüyor. Örneğin her ikisi de Covid salgınında çok ağır can kaybı yaşadı ve her iki ülke de şu anda yüzde 8’lere varan enflasyon seviyeleriyle karşı karşıya.
ABD ve Brezilya ortasındaki dış ticaret hacmi -uçaktan petrol eserlerine, demir çeliğe kadar- çok büyük. Tıpkı halde birçok tarım eserinde dünyada birinci üç ortasında olan iki ülke ortasında dış ticarette değerli bir rekabet de var.
2021’de Brezilya Çin’in en çok yatırım yaptığı ülke haline geldi. Bu, Washington ile Pekin ortasında bir çeşit soğuk savaşı andıran rekabet ve tesir alanı gayretinde ABD için büyük bir darbe demekti.
Dolayısıyla Brezilya’da iktidara şu anki Cumhurbaşkanı Jair Bolsonaro’nun mu yoksa eski cumhurbaşkanı Luiz Inacio Lula da Silva’nın mı geleceğini ABD’nin yakından izlemesi her durumda şaşırtan değil. Lakin bu defa farklı olan çok sayıda ABD’li yetkilinin aylardır açıkça ya da kapalı kapılar gerisinde bu hususla ilgili yorumlar yapıyor olmasıydı.
Kentucky’deki Berea Fakültesi’nden Brezilya-ABD bağlantıları uzmanı Brezilyalı akademisyen Carlos Gustavo Poggio “Bu sefer ilgi daha büyük ve bunun sebebi de demokrasideki kırılma tehdidi” diyor.
Brezilya’da son seçimin barışçı geçtiğini hatırlanan Poggio “Şu anda seçim sonuçlarına hürmet gösterip göstermeyeceği konusunda açık konuşmayan ve orduyla yakın ilgi içinde bir cumhurbaşkanımız var” diye sürdürüyor.
2018’de yapılan seçimleri kazandığından bu yana Jair Bolsonaro rastgele bir ispat göstermeksizin seçimlerde hile yapıldığı tezlerini yineleyip durdu. Brezilya 1996’dan bu yana elektronik oy prosedürünü kullanıyor ve şimdiye kadar kayda geçmiş sistemli bir seçim hilesi tespit edilmiş değil.
Yakınlarda Kraliçe 2. Elizabeth’in cenaze merasimine katılmak üzere İngiltere’yi ziyaret eden Bolsonaro, burada şayet oyların yüzde 60’dan azını alırsa, o vakit oyların sayımından ve kazananın açıklanmasından sorumlu kurumda “anormal bir şey olmuş demektir” demişti.
Diğer yandan yapılan kamuoyu yoklamalarının hiçbirinde Bolsonaro yüzde 35’i geçemiyor ve daima Lula da Silva’nın yaklaşık 10 puan kadar gerisinde görünüyor.
Başka vesilelerle yaptığı açıklamalarda Bolsonaro seçim sonuçlarını kabulleneceğini söyledi ancak yaptığı açıklamalar birçoklarına Donald Trump’ın son ABD başkanlık seçimlerinde Joe Biden’a yenildikten sonra gündeme getirdiği geçersiz seçim hilesi argümanlarını hatırlatıyor.
ABD eski dışişleri bakan yardımcılarından ve 2010’ların başlarında Brezilya’da büyükelçilik yapan Thomas Shannon “Brezilya ve Amerika Birleşik Devletleri birbirine ayna tutar” diyor:
“Bu iki demokrasiden birinde olanlar başkasında de tekrarlanır.”
Bolsonaro ve Lula: Ne savunuyorlar?
Lula: Solcu, eski sendika lideri
- Amazon yağmur ormanlarını daha âlâ korumak için tedbirler almayı
- Gelir transferi projeleri yoluyla ülkedeki açlığı ortadan kaldırmayı
- Birçok ülkeyle bağlantıları yine kurmayı ve bölgenin liderliğini üstlenmeyi vaadediyor.
Bolsonaro: Sağcı, popülist, orduda yüzbaşılık yapmış eski milletvekili
- Çoktandır bekleyen emeklilik ıslahatını yaptı ve devlette ıslahat yapmayı
- Toplumsal cinsiyet eşitliği ile ilgili taleplere karşı çıkmayı ve ülkeyi Hristiyanlık prensipleriyle yönetmeyi
- Sıradan halkın silah edinebilme hakkına kavuşmasını sağlamayı vaadediyor.
Yakınlarda ulusa hitaben bir konuşma yapan ABD Lideri Joe Biden, Trump’ın “Amerika’yı Yine Büyük Ülke Yap” hareketinin demokrasi için bir tehdit olduğunu söyledi. ABD, seçimleri izleyen 6 Ocak’ta Trump taraftarlarının Biden’ın zaferini onaylamak için toplanan Kongre’yi basmasının tesirinden hala kurtulamazken, Brezilya’da Pazar günkü seçimlerde de misal tehditlerin yaşanabileceği telaşını taşıyanlar var.
ABD’nin dışişleri bakan yardımcılarından Victoria Nuland, BBC Brezilya yayınlarına verdiği mülakatta “Brezilya’da, Brezilyalılara şimdiye kadar çok hoş hizmet vermiş kurumsal yapılar yardımıyla, özgür ve adil bir seçim gerçekleşmesine muhtaçlık var” diye konuştu.
Amerikan Merkezi Haberalma Örgütü’nün (CIA) Lideri William Burns ile Cumhurbaşkanı Bolsonaro’nun danışmanları ortasındaki görüşmeler de sızdırıldı ve Burns’un Bolsonaro’dan seçimler hakkında kuşku uyandıracak açıklamalar yapmaya son vermesini istediği anlaşıldı. Bolsonaro daha sonra bu bahisteki haberleri kısmen yalanladı.
ABD’li siyasetçiler da hareketliydi. Demokrat Senatör Patrick Leahy, Bernie Sanders ve dört öbür senatörle birlikte Brezilya’daki demokratik kurumların desteklenmesine yönelik bir yasa teklifi verdi. Brezilya ordusunun tarafsızlığını kaybetmesi halinde bu ülkeye yapılan askeri yardımların durdurulmasını içeren teklif Temsilciler Meclisi’nden geçemedi.
Barack Obama periyodunda Beyaz Saray dış siyaset danışmanlığı yapan Brezilya Enstitüsü’nden Nick Zimmerman “Bazen resmi açıklamalar bazen sızıntılar. Ancak tümünde Washington’un bu mevzuda neler düşündüğü hakkında iletiler verilmeye çalışılıyor” diyor.
Zimmerman bunun hem Demokratlar hem de kimi Cumhuriyetçilerin demokrasiye yönelik global tehditler konusundaki tasaları hakkında bir ileti olduğunu düşünüyor.
“İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra inşa edilen çoğulcu demokratik sistem, 80 yıldır olmadığı kadar tehlikede. Bu ABD’nin savunması ve uğruna gayret etmesi gereken bir şey.”
Seçim süreçlerini sorgulamak Trump ile “Tropik Bölgenin Trump’ı” diye de anılan Bolsonaro ortasındaki tek benzerlik de değil.
Her ikisi de kendilerini sistemin dışından gelmiş, tertibe hükümran olmuş siyasi seçkinlerle gayret edecek adaylar olarak sunuyor. Her ikisi de milliyetçilik ve sivil halkın silahlanmasını savunuyor. Her ikisi de toplumsal medyada çok etkin.
Donald Trump devrinde Beyaz Saray baş stratejisti olan Steve Bannon “Bolsonaro bizim için büyük bir kahraman” diyor ve Brezilya’yı global popülist hareketin kıymetli bir kesimi olarak görüyor.
“(Macaristan’ın otoriter başbakanı) Viktor Orban seviyesinde, egemenlik ve sahiden taban için uğraş veriyor. Evanjeliklerin, çalışanların dayanağını alıyor. Brezilya’ya baktığınızda Trump hareketine çok benzediğini görüyorsunuz.”
- Steve Bannon: Trump’ın eski strateji danışmanı dolandırıcılıkla suçlandı
Seçim yarışının öteki tarafında Brezilya seçmeninden ikinci bir fırsat isteyen Lula var. 2010 yılında başkanlığının sonuna geldiğin ülkenin tarihinde en sevilen önderdi.
Kendisinden sonraki Cumhurbaşkanı Dilma Rousseff’in devrinde ülke resesyona girdi ve Lula bir rüşvet skandalıyla ilgili suçlamalardan soruşturuldu, yargılandı ve karar giydi. Bu mahkumiyet sonra bozuldu lakin insanların zihinlerinde Lula ile ilgili olumsuz bir iz bıraktı.
İki aday ortasındaki çarpıcı zıtlık ve sıkıntılı bir seçim süreci ihtimalinin ötesinde Brezilya’nın, ABD ve Avrupalı siyasetçiler tarafından yakından izlenmesinin öteki bir nedeni de var.
Yağmur ormanları dünyanın mukadderatıyla ilgili
Son yıllarda Brezilya’daki dünyanın en büyük tropik yağmur ormanları Amazonlar çok daha süratli bir formda yok ediliyor. Bolsonaro hükümeti ormanların yok edilmesini engellemeye yönelik yatırımları kıymetli ölçüde azalttı. Geçen yıl Etraf Bakanı, ABD tarafından yasa dışı kereste ticaretiyle ilişkili olmakla suçlandı ve soruşturuldu.
Biden 2020 seçim kampanyası sırasında Amerikalıların Brezilya’ya yağmur ormanlarını korumakta dayanak olmak için milyarlarca dolarlık bir milletlerarası yardım fonu oluşturulmasının başını çekmesi gerektiğini söylemişti. Lakin bu mevzuda bir adım atılmadı. Bunun esas nedeni de bu türlü bir fon oluşturulsa bile Bolsonaro idaresinin işbirliği yapacağına güvenilmemesiydi.
Lula, Amazon ormanlarının korunması konusuna kampanyasında yük verdi lakin geçmişe bakıldığında, hem kendisi hem de kendisinden sonraki sol cumhurbaşkanı Rousseff, Amazon ormanlarının orta yerinde, ormanlara ve içinde yaşayan yerli halka büyük ziyan veren hidroelektrik barajlar kurdurdular.
Lula’nın yeni daha yeşil konumu ABD’de memnuniyet yaratıyor olabilir lakin örneğin Küba, Nikaragua ve Venezuela’daki solcu idarelerle yakın alakaları tedirginlik yaratıyor olmalı. Lula tıpkı vakitte Hindistan, Rusya, Çin, Güney Afrika ve Brezilya’nın (BRICS) Batılı güçlere karşı bir blok oluşturması fikrine de büyük dayanak vermişti.
Bolsonaro ise tam aksine 2019 yılında Brezilya’nın tarihinde birinci sefer Birleşmiş Milletler’de 187 ülke ortasında ABD’nin Küba’ya uyguladığı ambargoya İsrail ile birlikte dayanak oyu kullanan üç ülkeden biri oldu. Ancak başka yandan da 2022 yılında Ukrayna işgali başlamadan yalnızca 2 hafta evvel Bolsonaro Devlet Lideri Vladimir Putin’i ziyaret etmek için Rusya’ya gitmişti.
Eski dışişleri bakan yardımcısı Thomas Shannon Brezilya’nın kıymetli bir global aktör olduğunu ve seçimin galibi kim olursa olsun ABD’nin ülkenin başkanıyla eşit bir alaka kurmaya çalışması gerekeceğini düşünüyor.
Shannon “ABD ile Brezilya ortasındaki fark şu: ABD bir süpergüç ve ikisi de bunun farkında. Brezilye da bir süpergüç fakat şimdi bunun farkında değil” diyor.