Depremler insan eliyle gerçekleştirilebilir mi? Evet bu mümkündür!
Son yıllarda ABD ve Kanada’da yapılan araştırmalar kayalık bölgelerde ve dağlık yerlerde petrol ve doğalgaz arama çalışmalarında kullanılan hidrolik çatlatma ya de kaya kırma teknolojisinin çok şiddetli zelzeleleri bile tetiklediğini gösterdi. Bu bahiste yeni yapılan araştırmalarla önemli bir akademik külliyat şimdiden birikti.
HİDROLİK ÇATLATMA FAY ÇİZGİLERİNİ HAREKETE GEÇİRİYOR
Petrol ve doğalgaz arama teknikleriyle ilgili kuşku ve suçlamaların komplo teorilerle ilgisi yoktur. Komplo teorileri aslında insanlığa karşı hakikaten komplo yapanları gizlemek için ortaya atılır. Hidrolik çatlatma ise dünyada ve Türkiye’de binlerce sondaj noktasında uygulanmaya devam edilen ve çeşitli olumsuz sonuçları bilimsel olarak saptanmış riskli bir teknolojidir. Tahminen de zelzeleye elektromanyetik dalgaların, ABD’nin iyonosferde yaptığı HAARP isimli denemelerin yol açtığı halindeki komplo teorileri fecî zelzelelerin gerçek nedeni olan sondajları gizlemek içindir.
National Geographic sitesinde 3 Ekim 2017’de bilimsel referanslarla yayınlanan bir makalede 7,9 ölçeğinde sarsıntıların bile insan eliyle tetiklenebileceği belirtiliyordu. ABD’nin resmi jeoloji kurumu USGS hidrolik kırma teknolojisinin direkt ve dolaylı olarak sarsıntılara yol açabileceğini kaydediyordu. Hidrolik kırma teknolojisi özetle yerin binlerce metre altındaki petrole yahut gaza ulaşmak için çok yüksek basınçla su enjekte ederek ortadaki kayalık bölgeyi çatlatma üzerine kurulmuştur. ABD’li uzmanlar bu su basıncının bölgede ya da yakınlarında bir fay çizgisi varsa onu kımıldatabileceğini ve oynaklığı çabucak arttıracağını söylemekteler. Tıpkı biçimde bu basınçlı suyun tesirini arttırmak için içine katılan kumlar ve kimyasal unsurlar de belirli bir vakit mühleti içinde çatlaklara sızarak ve fay çizgisinde ilerleyerek kayaları yerinden oynatabilirler. Dahası binlerce metre aşağıdan fışkıran petrol yahut gaz yalnızca bu tesirle de zelzelelere yol açabilir.
Hidrolik kırma ya da çatlatma teknolojisi yalnızca petrol bulmakta kullanılmıyor. Petrol rafinerilerinde sıvı atıkların toprağın alt katmanlarına basınçla yollanarak oralara atılması uygulaması da zelzeleleri tetikleyebilir. Atık suların ya da içinde kimyasal hususlar olan suların bir özelliği de kayaları kaygan hale getirmeleridir. TV’lerde sarsıntı uzmanlarının anlattıkları üzere zelzele sonuçta tektonik levhaların birbirlerine dikey ya da yatay olarak sürtünmesi, çatışması ve ayrılmasıdır. Bu sürtünen kayaların ortasına gönderilen kimyasal dolu su makine yağı üzere bir cins kayganlaştırıcı vazifesini yapıyor.
GELİŞMİŞ ÜLKELER YASAKLIYOR
ABD’de son yıllarda sarsıntı sayısında büyük artış olduğu görüldü. Petrol sondajları federal devletin denetimi ile fay sınırlarından uzak olan yerlerde yapılmasına karşın görülen bu büyük artışın nedeni artık açığa çıktığı için birtakım eyaletler hidrolik çatlatmayı büsbütün yasakladılar, Wermont ve New York bunlardan ikisidir. ABD’de zelzele riskinin fay sınırları bulunmayan yerlerde dahi zelzele bölgesi Kaliforniya seviyesine yükselmesi dikkat caziptir. İşte bu nedenlerle hidrolik çatlatma bugün Almanya, Fransa ve İngiltere’de yasaktır. İngiltere’de çok kısa bir müddet başbakanlık yapmış olan Liz Truss bu teknoloji üzerindeki yasağı hafifletmek istemişse de yerine gelen Rishi Sunak kâr hırsı içindeki petrol ve gaz sondajcılarını çabucak ve sert bir formda susturmuştur.
KANADALILAR DENEY YAPTILAR VE KANITLADILAR
Petrol sondajı ile tetiklenen sarsıntılar konusundaki en etraflı araştırmalar Kanada’dadır. Mevzuyla ilgili tüm bilimsel kaynaklar Kanada hükümetinin doğal kaynaklarla ilgili sitelerinde bulunmaktadır ve bunlara herkes ulaşabilir. Bunlardan birisi “Induced Seismicity in Western Canada Linked to Tectonic Strain Rate: Implications for Regional Seismic Hazard “ isimli çalışmadır. Sarsıntı birçok bilim kolunu birebir anda ilgilendiren bir bahis olduğundan Türk üniversitelerinin bu hususta araştırmalar yapmak için ortak komiteler kurmaları ve yurttaşları bilgilendirmeleri gerekiyor.
Kanadalıların araştırmasında hidrolik çatlatma tekniğiyle yapılan sondajların fay çizgilerinin varlığına ve gücüne nazaran bir bölgeden başkasına çok büyük değişiklikler gösterdiği belirtiliyor. Pek zelzele görülmeyen bölgelerde yapılan petrol sondajları büyük ziyan vermez ve yalnızca küçük sarsıntılara yol açarken fay çizgilerine yakın yerlerdeki sondajlar 7,9 derecede sarsıntıları bile oluşturabiliyor. Uzmanlar deneylerini iki değişik bölgede yapmışlar ve bu sonucu pratikte göstermişler. Neyse ki 7,9 dereceye ulaştıkları bölgede pek insan yaşamıyormuş.
Kanada’nın Pasifik kıyısındaki Britanya Kolombiyası’nın kuzeyi fay çizgisi üzerinde ve tıpkı Kahramanmaraş üzere uzun bir mühlet sarsıntı olmayıp tansiyon biriktirmiş bir yöre. Bu yöreye yakın bir yerde hidrolik çatlatma tekniğiyle yapılacak bir sondajın son derece riskli olduğu kesin olarak kanıtlanmış.
Eyalette Yerbilimleri Merkezi’nde vazifeli Kanadalı sismolog Honn Kao “bir bölgenin basınçlı su enjeksiyonuna karşı verdiği yansıyı belirleyen etkenlerin en kıymetlilerinden biri tektonik tansiyon yüküdür” diyor. İki tektonik levha ortasındaki kırılgan güç istikrarı kuvvetli bir hidrolik sondajla değişiyor ve ortaya büyük bir güç boşalması çıkıyor. İşte bu da büyük bir sarsıntı demektir. Öte yandan petrol sondajları sarsıntıları tetiklemekle kalmıyor aslında gerçekleşecek olanların da Richter ölçeğine nazaran gücünü arttırıyor. Münasebetiyle tedbir alınmadan yapılan hidrolik sondajlar soykırım vahametinde bir insanlık kabahati.
Kanadalı bilim insanlarının yaptığı deney örneğin 150 kilometreyi bulan bir fayın bir yerindeki tetiklemenin tüm fay boyunca tesirli olduğunu gösteriyor. Kaliforniya Üniversitesi’nden Thomas Goebel ve Emily Brodsky’ye nazaran sondaj yapılan yer fay sınırından bir ölçü uzakta olsa da sarsıntısı tetikleyebilir. Öte yandan Arizona Devlet Üniversitesi’nden Manoochehr Shirzaei’ye nazaran petrol ve doğalgaz sondajlarının zelzeleye yol açıp açmayacağı uydu yardımıyla evvelden kestirilebilir.
Nitekim bilim insanlarının saptamaları o kadar yanlışsız çıktı ki 18 Kasım 2022’de Radio Canada’nın bildirdiğine nazaran o bölgede hidrolik çatlatma tekniğiyle yapılan bir petrol sondajı alınan tüm tedbirlere karşın 4,7 ölçeğinde iki sarsıntıyla sonuçlandı. Kanadalılar bu sondajları bilhassa insanların yaşamadığı bir bölgede yaptıkları için hasar olmadı.
TÜRKİYE ÖRNEĞİ
Türkiye’den bir örnek verecek olursak Arap levhası ile Anadolu levhasını ayıran fay çizgisine yakın yerlerde hidrolik çatlatmayla yapılmış bir sondaj pekâlâ yıllarca birikmiş olan enerjiyi bir atakta boşaltabilir ve 7,9 şiddetinde bir sarsıntı doğurabilir. Kanadalı bilim insanları bunun bir teori değil denenmiş ve kanıtlanmış bilimsel bir gerçek olduğunu belirtiyorlar. “Geophysical Research Letters” isimli mecmuada bu araştırmanın sonuçları bulunuyor, herhalde bedelli Türk uzmanlar 2019 tarihli bu makaleyi okuyup yetkilileri uyarmışlardır. Gelişmiş ülkelerdeki bilim insanları hidrolik çatlatma sondajın yasaklanmasını, uygulanan yerlerde de fay sınırlarından çok uzak bölgeler seçilmesini öneriyorlar.
Kanadalı bilim insanları hidrolik çatlatma teknolojisi kesinlikle uygulanacaksa en azından çok derin bir sismolojik tahlil yapılmasını ve insanlara çok uzak bölgelerin tercih edilmesi gereğini vurguluyorlar. Ayrıyeten bu tekniğin kullanıldığı sondajların açık ve şeffaf olmasını, kamuoyunun bilgilendirilmesini kaide koşuyorlar. Yapılan tedbirsizlikler nedeniyle sarsıntılara yol açılırsa siyasi yahut cezai sorumluluk yanında ziyan gören her vatandaşa teker teker tazminat ödenmesi gerekiyor. Kanada bakanlık sitesinde “hidrolik çatlatma ile yapılan sondajlarla zelzele ortasında bulunduğu keşfedilen bu bağ sondajların denetimi ve büyük ziyanlar verecek sarsıntıların önlenmesi bakımından çok önemlidir” deniliyor.
SABAH GAZETESİ YAZMIŞTI
Gelelim Türkiye’ye. Yayınlarında sistematik biçimde iktidarı destekleyen Sabah gazetesi 10.3.2012 tarihli bir haberinde “Hidrolik çatlatma Ohio’da sarsıntıya neden oluyor” diye yazmıştı. Buna karşın yıllar ilerleyip 2023 yaklaştıkça birtakım etraflarda hangi mantığa dayandığı muhakkak olmayan bir söylenti çıktı. Güya Lozan’ın geçerlilik mühleti 100’üncü yılında bitiyordu ve Türkiye dağlarında istenildiği üzere ve kimseye danışılmadan petrol aranabilecekti. Bu hususların Lozan Antlaşması İle hiçbir ilgisi olmamasına karşın petrol arama faaliyetleri 2019’dan itibaren bilhassa Güneydoğu fay sınırı etrafında ağırlaştı ve TRT ilgili haberi 22 Mart 2019’da şu başlıkla verdi: “Türkiye’de birinci defa uygulanan petrol keşif usulü: Hidrolik çatlatma”.
Aslında bu teknolojinin Türkçesi “hidrolojik kırma” iken iktidar etrafları güya alınan riski daha da vurgulamak için “çatlatma” tabirini kullanıyorlardı. Halbuki kaya çatlatmanın söylem edilmesi bile bir sarsıntı bölgesinde insanları ürpertmeliydi. Fakat toplum psikolojisi o haldeydi ki sondajların başlangıcında konuşma yapan profesörler “ankonvensiyonel” formüllerle yani klasik olmayan biçimde yapıldığını söyledikleri arama faaliyetlerini güya bir hünermiş üzere övüyorlardı.
Sınırın biraz ötesinde yani Irak’ta petrol varken Gabar dağında neden olmasın deniliyordu. Meğer Gabar dağında petrol olmadığını da hiç kimse söylememişti. Yalnızca bir taraf alçak arazi, başka taraf dağdı. Bir yerde petrol yüzeye yakın başka tarafta binlerce metre derindeydi ve çıkarması hem riskli hem de maliyetliydi. Ancak gelin de bunu anlatın. Başta Bakan Fatih Dönmez olmak üzere yetkililer hidrolik çatlatma tekniğini o kadar övüyorlardı ki anlaşılan ülkedeki bilim insanları onlara bu sistemin sakıncalarını anlatmaya çekinmişlerdi.
BİLİM İNSANLARI SUSTULAR MI?
İlk Yerli Hidrolik Çatlatma Ünitesinin Detayları 05 Mayıs 2021 günü açıklanıyordu. ABD’nin yıllardır uygulayıp sonunda vazgeçtiği teknikler halka “yerli ve ulusal teknoloji” diye sunuluyordu. Adana’da sondajlar yapıldığı bildiriliyordu. Şırnak Gabar’da çabucak traktöre konulacak kadar saf, rafineri bile gerektirmeyen bir petrol bulunduğu efsanesi anlatılıyor, “Türkiye Yüzyılı” propagandasından bal akıyordu. Bu ortada fay sınırının yakınlarında öbür neler yapılıyordu bilinmez lakin en son Gaziantep’te bugün zelzelenin merkezi olan noktasının bir ölçü doğusunda bir yerde TPAO’nun sondaj yapma talebi reddedilmiş ve ihale “Eande” isimli bir şirkete verilmişti. Bunun nedeni de bilinmiyordu.
EANDE FİRMASI NEDİR?
Hiç ismi duyulmamış, dünyada kıymetli bir faaliyeti olmayan bu şirketin bilinen tek adresi Nijerya’da idi. “Eande” kimdi? Neydi? Aralık ayında merak edenler oldu lakin yanıtı verilmedi. Lakin şirket unvanı üzerinde düşünüldüğünde “e and e” yani “e ve e” sözcüğünde iki defa e harfinin tekrarlandığını görüyoruz. Buradaki “çift e” ABD özel kuvvetlerindeki “escape and evade” (kaç ve uzaklaş) kısaltmasını mı yansıtıyor yoksa apayrı bir manası mı var?
Bu bilgiler elbette ki hepimizin yüreğini acıtan zelzele felaketiyle petrol sondajları ortasında kesin bir bağ olduğunu kanıtlamıyor lakin şurası kesin ki bu mevzu araştırılmalı ve Eande firması hakkında da kamuoyu aydınlatılmalı.
Asıl kıymetlisi ise petrol sondajlarında “hidrolik çatlatma” teknolojisinin uygulanmasına da çabucak son verilmesi. Bu prosedürle yapılan her sondaj bir risk zira. Bu teknoloji tıpkı Avrupa ülkelerinde olduğu üzere yasaklanmalı. İnsan canının bedeli yok.