Geçtiğimiz hafta alınan hoş bir haber hepimizi sevindirdi: Türk çay kültürü artık UNESCO Somut Olmayan Kültürel Miras Listesi’nde. Pek alışılmış hepimiz bu kararın epey kıymetli olduğunu biliyoruz. Sürecin başında Türkiye ile Azerbaycan, Türk çay kültürünün Somut Olmayan Kültürel Miras Listesi’ne alınması için Birleşmiş Milletler Eğitim, Bilim ve Kültür Örgütü’ne (UNESCO) müracaat yapmıştı. Bu müracaatın akabinde, geçtiğimiz günlerden Fas’ta yapılan UNESCO Somut Olmayan Kültürel Mirasın Korunması Hükümetlerarası 17. Komite Toplantısı’nda husus gündeme alındı. Akabinde da hepimiz için sevindirici haber geldi.
Öyle sanıyorum ki haberi alıp, kendisine bir keyif çayı yapanlarımız olmuştur. Zati çay kültürümüzün bu listeye eklenmesinin nedeni de bu değil mi? Hayatımızın her detayına işlenmiş olması… Buz üzere bir havada yahut sıcak ağustos günlerinde, üzgünken yahut memnunluğu paylaşmak için, karanfilli yahut lavantalı, bir bardak sıcak çay illa daima yanımızdadır.
DURUP DURURKEN BİR BARDAK ÇAY
Çayla münasebetimizin ayrıntıları hayli fazla. Akademik kaynaklara nazaran Türk ve çay sözünün birlikte anıldığı birinci metin 8. yüzyıla aittir. Çinli şair Lu Yu, en uygun çayı anlatırken “Türk süvarisinin deri çizmeleri üzere boğumlu” tabirini kullanır. Tekrar kimi kaynaklarda, Kazan Tatar Türklerinden Abdül Kayyum Nâsırî’nin Favakihü’l-Cülesâ isimli yapıtına atıf yapılarak, çayı birinci içen Türk’ün Hoca Ahmed Yesevî olduğu aktarılır. Bu türlü bir mevzu olunca Seyahatname’nin sayfalarını yine karıştırmamamız mümkün değil. Evliya Çelebi de ünlü yapıtında çaydan ve yararlarından bahsetmiştir. Böylelikle Anadolu’da o periyotta de çayın demlenip, tüketildiğini anlarız.
Pek doğal ki Türklerin çayı gerçek manada benimsemeleri 19. yüzyılda başlar. Osmanlı İmparatorluğu’nda çay zirai olarak üretilmeye çalışılsa da başarılı süreç Cumhuriyet’in ilanından sonra olur. Ziraatçı Zihni Derin, 1923 yılında çayın ülkemizde en yeterli Rize, Trabzon ve Artvin’de yetişeceğini çeşitli araştırmalarıyla tespit eder ve ekim çalışmalara başlar. Derin’in uğraşları kısa mühlet içinde sonuç verir. Anadolu ise çayı sahiplenmeye zati hazırdır. Bu sahiplenme beraberinde kendi içinde bir kültürü de doğurur. İnce muhakkak cam bardak, çay bardağı tabağı, zevke nazaran şeker, çay kaşıkları, demleme ritüelleri… Aslında bilinen ve sevilen çay, kısa müddette daha da yaygın biçimde tüketilmeye başlar. Bunun edebiyata yansımaları da elbette kaçınılmaz olur.
Biz bu yansımaları görebilmek için birinci olarak Bedri Rahmi Eyuboğlu’na bakalım. Kendisi kuşkusuz edebiyatımız ve sanatımız için hayli kıymetli isimlerden. Çalışmalarında Anadolu beşerinin hayatını baz alan Eyuboğlu’nun tablolarında çayı görmek mümkündür. Ayrıyeten dikkat cazip bir şiir de kaleme alır. Eyuboğlu bu şiirde çaya olan düşkünlüğümüzü, sevgimizi lakin onu gereğince tanımayışımızı, Zihni Derin’e de gönderme yaparak anlatıyor: “Bir ilimiz var ismi Rize/Durup dururken bir bardak çay sundu bize/Rize’de çayı kim yetiştirdi Rize’ de/Missisipiye karışan çayları öğretirler bize/Rize’de çayı kim buldu Rize’de/Kimdi o sessiz sedasız kumral kumral demlenen/mübarek adam.”
NE KADAR GÜZEL!
Şimdi de çok uzaklaşmadan, Garip akımının gövdesi diyebileceğimiz, ünlü şair Orhan Veli’nin “çay”ına bakalım. Orhan Veli’nin kendisine has usulüyle kaleme aldığı bu yapıtların ikisinde çayın izine rastlıyoruz. Birincisi “Ne Kadar Güzel” şiiri. İkincisi ise “Bir Kenti Bırakmak.” O halde birinci şiiri de buraya ekleyelim: “Çayın rengi ne kadar güzel/Sabah sabah / Açık havada!/Hava ne kadar güzel!/Erkek çocuk ne kadar güzel!/Çay ne kadar hoş.”
Evlerin şairi olarak da bilinen Behçet Necatigil de olağan ki çayı kendine husus edinmiş. Mahalle hayatını, sokakları, aileyi yapıtlarında anlatan ünlü kalemin “Çay” isminde bir şiiri var. Necatigil bu şiirde kenar mahallede yaşayan küçük bir çocuğun, her sabah içtiği sıcak çayı anlatır: “Az ekmek, bir tutam çay, sonra küçük bir şişe/Yakacak ispirto şişede parmak kadar/Ve çok yaşlı bakkal, sabah, kenar mahalle.”
ÇAYCI, GETİR İLAÇ KOKULU ÇAYDAN
Edebiyatımızın çay düşkünlerinden bahsederken Necip Fazıl Kısakürek’i anmamak asla olmaz. Natürel o özel mısralarını da: “Çaycı, getir ilaç kokulu çaydan/Dakika düşelim yıllık paydan.” Sezai Karakoç’a geldiğimizde ise eş mana üzerinden yaptığı çay oyununu hatırlarız: “O çaylardan su içenlerin gözleri/Benim çay bardağımda senin gözlerin olur /Senin gözlerin sizin çay bardaklarınızda/Onların gözleri/Çay.” Erzurum’a has kıtlama şekerle içilen çayı da Turgut Uyar’ın şiiriyle analım: “Durmuş da yorgunluk çıkarmışım, Bir akşam vakti Dört bardak kıtlama çayla Erzurum’da.”
ÖYKÜDE, DENEMEDE, ANLATIDA
Sait Faik’in “Semaver”ini, Orhan Kemal’in “Eski Gardiyan”ını es geçersek bize gönül koyan edebiyatseverler olabilir. Bir sefer de Ahmet Rasim’e ve periyodun ünlü çayhane sahibi Çaycı Reşit’i anlatışına kulak verelim: “Dükkânın duvarları Farsça, Türkçe beyitlerle süslenmiş, özellikle çay hakkındaki iki üç beyitli bir methiye mangal hizasına asılmıştı. Bu methiye galiba Farsça idi. Hiç okunmazsa günde beş on kez okunurdu. İçeriye bir girip de, ‘Çay-ı ma beğenilen güvar-ü tatlı est’ (Çayımız hoş kokulu ve lezzetlidir.) demedi mi Çaycı’nın bağdadi çehresi karma karışık olur.” Abartısız biçimde söyleyebiliriz ki çayla ilgili onlarca mısra, kıssa, anlatı daha alıntılayabiliriz. Son olarak geçtiğimiz aylarda kaybettiğimiz şair Mevlâna İdris’ten bir şiir ekleyelim buraya: “Biriniz birkaç yıldız taksın gökyüzüne/Biriniz çay hazırlasın/Biriniz akşam olsun.”
Çayı, çayımızı yazmak bir demlik demleyip, muhabbetle içmek kadar uzun olabilir. Yani bu satırları denetim etmek güç. Bu nedenle yazımızı, Selim İleri’nin de çocukluğunu anarak anlattığı Emirgan Çay Bahçesi’nde, Çengelköy’de, Çemberlitaş’ta yahut ülkemizin pek hoş çay bahçelerinden birinde, ağaçlar altında bir bardak taze çay içtiğimizi hayal ederek bitirelim. Varsayalım ki bu hoş kış günü, üşümüş lakin kalplerimiz sıcakken, dostlarımızla oturduğumuz o masada çayımız sıcacık tütüyor. Çayımız da muhabbetimiz de bol olsun!
Kaynakça: Çay Kitabı, Mustafa Duman, Kitabevi, 2005./“Türkiye’de ve Çin’de Çay Kültürü”, Dilara Julaiti, Erciyes Üniversitesi Toplumsal Bilimler Enstitüsü, Doğu Lisanları ve Edebiyatları Anabilim Kolu, Y.L. Tezi, 2022.