Anadolu’ya işgale gelen güçler, artık Afyon’dan Uşak’a gerçek uzanan alan içinde çemberin içinde sıkışmıştı. Çemberden çıkan Yunan kuvvetleri ise İzmir’e çekilmenin yollarını arıyordu. Dumlupınar’daki zaferden sonra 2 Eylül 1922’de Yunan Ordusu’nun Başkomutanı Nikolaos Trikopis, esir alındı. Atatürk’ün Yaveri ve en yakın arkadaşları ortasında yer alan Salih Bozok, anılarında Trikopis’in esaretiyle ilgili şunları anlatır:
“Uşak’ta karargâha iltihak ettiğim vakit Yunan başkumandanı general Trikopis’le General Diyonis’in esir edilmiş olduklarını öğrendim. Esir düşmüş başkumandanla general arkadaşı o gün Mustafa Kemal Paşa hazretlerinin nezdine getirdiler. İsmet Paşa ile Birinci Ordu Kumandanı da birlikte gelmişlerdi. Gazi Paşa hazretleri esir generalleri ayakta karşıladı. Kendilerine yer gösterdi, birer çay ısmarladı, sonra Trikopis’e sordu:
*Bu iş nasıl oldu?
Trikopis iki ellerini yanlarına hakikat açarken başını önüne eğdi. Vaziyetinden bu âkıbeti mukadderattan fazla aciz ve zaafa hamletmek istediği anlaşılıyordu. Gazi kendisini teselli etti:
Üzerinize düşen vazifeyi ifa ettiğinize kailseniz müsterih olunuz. En büyük kumandanlar için de esaret mukadder olabilir. Trikopis, verdiği karşılıkta birtakım kusurları Diyonis’e atfettikten sonra topçularımızın mükemmeliyetinden, iki telsizleri olduğu halde birinin evvelce bozulup İzmir’e gönderildiğinden, oburunun topçu ateşimizle tahrip edildiğinden bahsetti ve çaresizlikler içinde kaldığını ve hatta bir gün önce kendi yaverinin dahi yanından ayrıldığını söyledi. Trikopis yapacak yalnız bir şey kaldığını ama yapamadığını ek etti. Esir başkumandan intihar dileğinde olduğunu imâ ediyordu!”
Türk ordusunun subay sayısı fazlaydı
Savaşa katılan Türk birliklerinin sayısı 207 bin 942; Yunan birliklerinin ise 224 bin 992 idi. Türk ordusunda 8 bin 659, Yunan ordusunda ise 6 bin 565 subay yer alıyordu. Türk ordusunda; 92 bin 792 tüfek, 2 bin 25 hafif mitralyöz, 839 ağır mitralyöz, 323 top, 10 uçak, 298 kamyon ve 33 araba vardı. Yunan ordusunda ise 90 bin tüfek, 3 bin 139 hafif mitralyöz, bin 280 ağır mitralyöz, 418 top, 50 uçak, 4 bin 36 kamyon ve bin 776 araba – ambulans bulunuyordu.
Taarruz’un komuta heyeti
Büyük Taaruz’un kumandanları şöyleydi:
Başkomutan Müşir (Mareşal) Gazi Mustafa Kemal (Atatürk)
Genelkurmay Lideri Birinci Ferik Mustafa Fevzi (Mareşal Çakmak)
Batı Cephesi Kumandanı Mirliva İsmet (İnönü)
Batı Cephesi Kurmay Lideri Albay Asım (Gündüz)
1. Ordu Kumandanı Mirliva Nurettin (Sakallı)
2. Ordu Kumandanı Mirliva Yakup Şevki (Subaşı)
5. Süvari Kolordusu Kumandanı Mirliva Fahreddin (Altay).
Zafer öncesi genel durum
30 Ağustos’ta zaferle sonuçlanan Büyük Taarruz’a giden yol ve ulusal gayret özetle şöyle bir seyir izledi: 1918 yılının sonbaharı geldiğinde Osmanlı İmparatorluğu’nun savaşı sürdürecek gücü kalmadığı anlaşıldı. Birinci Dünya Savaşı içinde imparatorluk ağır mağlubiyetler almış ve artık bağımsız bir devlet olarak hayatını sürdürmesi bile sıkıntı hale gelmişti. Mondros Mütarekesi Limni Adası’nda demirli İngiliz savaş gemisinde imzalandığında tarih 30 Ekim 1918; İtilaf Güçleri donanmasının savaş gemileri İstanbul’da varlığını gösterdiğinde tarih 18 Kasım 1918 idi. İzmir’in işgali 15 Temmuz 1919’ta başladı.
Mustafa Kemal Paşa, ulusal çabayı örgütlemek için Samsun’u 19 Mayıs 1919’da çıktı. Kurtuluş Savaşı’nın birinci kıvılcımı ve ilanı olan Amasya Genelgesi, 22 Haziran 1919 tarihinde yayımlandı. Erzurum Kongresi 23 Temmuz’da, Sivas Kongresi ise 4 Eylül’de toplandı. Mustafa Kemal, 27 Aralık 1919’da Ankara’ya geldi. 23 Nisan 1920’de Büyük Millet Meclisi Ankara’da açıldı. Meclis ordusu kuruldu. Yeni ordu, Yunan işgaline karşı direnişe geçti. 1921’de Sakarya Savaşı ile Yunan büyük taarruzu püskürtüldü.
İlk gayeniz Akdeniz’dir ileri!
30 Ağustos’taki zaferin akabinde meydana gelen gelişmeler özetle şöyle:
Mustafa Kemal Paşa, 1 Eylül 1922’de orduya yayınladığı bildiride şu maksadı gösterdi: Bütün arkadaşlarımın Anadolu’da daha öbür meydan savaşları verileceğini göz önüne alarak ilerlemesini ve herkesin akıl kuvvetini, kahramanlık ve yurtseverlik kaynaklarını yarışırcasına göstermeye devam etmesini isterim. Ordular, birinci maksadınız Akdeniz’dir, ileri!
2 Eylül 1922 Yunan Orduları Kumandanı Trikopis tutsak düştü.
Başkomutan Mustafa Kemal Paşa, 3 Eylül’de Başbakan Rauf Orbay’a şu telgrafı çekti: Esir alınan generalle görüştüm. Kendilerini teselli ve konuk ettim. Ailelerine sıhhat haberlerini bildirmelerine müsaade verdim.
Batı Cephesi Komutanlığı tarafından Dumlupınar Meydan Savaşı’na Başkomutan Savaşı ismi verildi.
Başbakan Rauf Orbay, 4 Eylül’de cephede bulunan Başkomutan’a İstanbul’daki işgal devletleri temsilcilerinin ateşkes isteğini telgrafla bildirdi.
Lider ve Başkomutan, hükümete “Anadolu’daki Yunan ordusu kesin halde mağlup edilmiştir. Anadolu için rastgele bir görüşmeye gerek kalmamıştır. Muahede fakat Trakya için kelam konusu olabilir” buyruğunu iletti.
Fethi Okyar Bey’in, 6 Eylül’de Londra’dan gelen telgrafında “İngiltere tez ateşkes ve muahede istiyor” deniliyordu. 6 Eylül’de İstanbul’daki İngiliz orduları Başkomutanı General Harington, İngiltere Savunma Bakanlığı’na telgrafında,
“Durum ağır. Ateşkes için kaybedilecek vakit yok. Yunanlı, Anadolu’dan kaçıp gitmekten öbür bir şey düşünmüyor!” tabiri yer aldı.
Başkomutan, 9 Eylül’de Nif’e geldi. Doruktan İzmir görünüyordu. Başbakan Rauf Orbay’a çektiği telgrafta, “Birliklerimiz İzmir’in doğu sırtlarında düşmanın son direnişini kırdıktan sonra bugün yenilmiş düşmanla bir arada İzmir’imize zaferle girdi. Ben yarın öğlenden itibaren İzmir’de bulunacağım” bilgisini verdi. Başkomutan, tıpkı gün ordulara bildiri yayınladı: Birinci verdiğim Akdeniz gayesine varmakta, orduların gösterdiği çaba ve fedakârlığı hürmet ve takdirle anıyorum. Orduların bundan sonra verilecek amaçların elde edilişinde de tıpkı istek ve fedakârlığı göstereceklerine itimadım tamdır.
10 Eylül 1922’de Başkomutan Mustafa Kemal Paşa, saat 14.00’te Batı Cephesi Kumandanı İsmet İnönü ve Genelkurmay Lideri Fevzi Çakmak Paşa ile birlikte İzmir’e geldi. Ulusal gayret, 16 Mayıs›ta İzmir›in işgalinin akabinde Atatürk›ün 19 Mayıs›ta Samsun›a çıkışı ile başlamıştı. İzmir›in kurtuluşu ile ulusal çabanın askeri safhası da fiilen kapanıyordu.
Lozan’ın yolu açıldı
Büyük Zafer, 26 Ağustos’ta başlayan ve 30 Ağustos’ta sona eren Başkomutanlık Meydan Muharebesi ile elde edildi. Lakin zafere karşın İstanbul ve Çanakkale Boğazı hala İtilaf Devletleri’nin elindeydi. Diplomatik temasların akabinde 3 Ekim 1922’de Mudanya Konferansı toplandı. Mudanya’da uzlaşma sağlanmasıyla yeni bir savaşa girilmeden barış konferansına gidilmesinin yolu açıldı. Lozan Konferansı, 21 Kasım 1922’de İsviçre’nin Lozan Kenti’nde göl kenarındaki Şato Oteli’nde başladı. Türk heyetinin baş delegesi Dışişleri Bakanı İsmet İnönü idi. Çetin müzakerelere sahne olan konferansın akabinde antlaşma, lakin 24 Temmuz 1923’te imzalanabildi. Antlaşma, TBMM’de 23 Ağustos 1923 tarihinde onaylandı. İtilaf Devletleri’ne İstanbul’dan askeri güçlerini çekmeleri için ültimatom verildi. İtilaf güçlerinin son askerleri, 2 Ekim 1923’te İstanbul’dan ayrıldı. Türk askeri, 6 Ekim 1923’te İstanbul’a merasimle girdi. Hazırlanan Tak’ın üzerinde “Elhamdülillah, Vatan müdafilerine İstanbul kentinin nişan-ı ihtiram ve şükranı” yazıyordu.