Çiler Çilingiroğlu*
Doğa-kültür ikiliğini kuran tek medeniyet Batı medeniyeti mi nitekim? O denli olsaydı, Doğu, doğayı ıslah edip bahçe denilen mefhumu yaratır mıydı? Sanmıyorum.
Çok sevdiğimiz, saydığımız antropolog Philippe Descola’ya nazaran, doğa-kültür aykırılığı her basamağında biraz daha çatallanmış biricik bir tarihî süreç sonucunda Avrupa niyetinin olgunlaştırdığı, muhakkak üniversal olmayan bir kavrayıştır. Bu türlü bir ontoloji içinden tabiat datalı bir bütünlük olarak kavranır. Bu niyetin izlerini ta Antik Yunan niyetine kadar sürebiliyoruz. Şöyle diyor Aristoteles ‘Fizik’ isimli yapıtında:
“Doğanın var olduğunu kanıtlamaya çalışmak gülünçtür; hakikaten açık seçik biçimde ortadadır tabiat zira bir yığın doğal varlık vardır.”
Doğa diye bir bütünlüğün bilgisinden o kadar emin ki Aristoteles, bunu kanıtlama uğraşından bile gülünç olarak bahsediyor. Kendinden bu kadar emin konuşuyorsa bu büyük filozof, bir bildiği vardır şüphesiz diyoruz.
Şark kültürlerinin insan dışında tabiat diye bir nesnelliği tanıdığını bahçelerin derin tarihinden anlayabiliriz. Doğu toplumlarında “bağ, bahçe” köklerini kadim Mezopotamya ve Fars medeniyetlerinde buluyor. Sözün kökünün aslında Farsça olduğunu biliyoruz: غاب. Bag ve onun küçüklük ekiyle türetilmiş hali bah-çe.
Peki, gelelim sözün etimolojisinden yerin ontolojisine.
İran’ın İsfahan kentindeki Chehel Sotoun Sarayı’nın bahçesi. (Fotoğraf: Çiler Çilingiroğlu) ISLAH EDİLMİŞ ESTETİK DOĞA
Doğa; yabanıldır, kaotiktir, olumsaldır, gizemli güçleri bünyesinde besler, önden bilinemez ve katılıktan uzak olandır. İpe sapa gelmez, ürkünç olsa da bu tabiat muhakkak kurallar içinde maddeleri ve o maddelere uygun bir estetiği vardır. Çiçeklerin geometrisi, taşların dokusu, yaprakların muazzam damarları, mantarın benekleri, köklerin sarmallığı, meyvenin kokusu büyüler bizi. İşte bu tertipli estetiği sistemsiz yabanılın içinden kopardı insan. Bu koparış tıpkı vakitte bir kopuşu da getirdi beraberinde. Kim bilir Descola’nın “büyük bölünme” dediği şey tahminen de böylelikle nüve verdi insan zihninde. İşte bu ıslah edilmiş, estetik tabiata “bahçe” diyoruz.
Bahçeler, böylelikle eksik tabiatlar olarak hayatımıza girdiler. Artık kaotik olmayan, tam aksine, nizamlı, simetrik, estetik, manipüle edilebilir ve uysal: Erk’in kendini tatmin edebileceği pasif objeler topluluğu. Tabiatın kültürün içine fikirsizce sıkıştırılmasıydı bahçe. İnsan için bir haz objesi, bir hobi aktifliği, güvenlik derdi olmadan içine girebileceği, istediğini toplayabileceği, bakımını yapacağı etrafı çitlerle çevrili toprak kesimi. Bahçeler, istenmeyen otlarıyla dirense bile, insan rutin bakımıyla oradaki yabanın serpilmesini daima engelledi.
İran’ın Şiraz kentinde yer alan Hafız’ın anıt mezarındaki bahçeden bir görünüm. (Fotoğraf: Çiler Çilingiroğlu) KAOSU KOZMOSA ÇEVİRME ARZUSU
Bu eleştirel perspektiften bakıldığında, bahçeler, insanın kaosu kozmosa çevirme isteğinin (kibirinin mi desek?) beden bulmuş hali üzeredir. Islah edilmiş bu tabiat, kesimli ve eksik bir tabiattır. Kendi elementinden koparılmış, kanatılmıştır. Yalnızca insan zihnine hoştur. Göze beğenilen gelen, zihni dinlendiren ve onu dinginleştirendir. Kendi tarihselliği içinde hoşluk biçim değiştirdikçe o da biçim değiştirir, lakin bahçeler daima kalır. Bazen bir zerzevat bahçesidir, içinde manyok yetiştirilen. Bazen bir meyve yahut çiçek bahçesidir. Güller, laleler, şebboylar, lavantalar. Bazen geometrik formlara sokulur. Bazen ortasına bir havuz yerleştirilir. Mimarinin bir ögesine dönüşür bahçe. Belirsizliğe düşmüş bir varlık olarak insanın yere ait aktif dizaynıyla kendi dışındaki nesnelliği denetim ettiği fikrini doyururlar. Bahçelerin yalnızca estetik değil, birebir vakitte, politik imgeler olmasının arkasında da bu yatar kanımca. Bir hükümdarın vermek istediği bildiri şudur: Ben sistemi, barışı ve refahı tesis edebilirim. Gerçekten eski uygarlıkların hükümdarları yazıtlarında bayındırlık faaliyetlerine dair kesinlikle iletiler vermiştir: “Buraları ben bağ ve bahçeye dönüştürdüm” der mesela Urartu Hükümdarı II. Rusa, Ayanis’teki tapınak yazıtında.
Bu ıslah edilmiş tabiatın, yalnızca dışımızdaki değil de içimizdeki kaotik doğayı da ıslah ettiğine dair bir sezgi taşıyorum. Sonsuz ve ıssız kainatın ıslah edilebilir olduğuna dair bir inancı besler bahçeler. Münasebetiyle o örülen çitler yalnızca yabanıl hayvanları yahut domuzları dışarıda değil, tıpkı vakitte, bastırılan dürtüleri ve karanlık anti-sosyal kanıları de dışarıda meblağlar. Bahçeleri, toplumsal, uysal insanı mümkün kılan ağır gayretin mekânsal karşılığı olarak düşünüyorum.
İran’ın Şiraz kentindeki Bagh-e Najanjestan bahçesi. (Fotoğraf: Çiler Çilingiroğlu) DUVARLARIN DIŞINDAKİ DÜNYA
Pink Floyd’un ‘The Wall’ albümünün sonuna gidelim sizinle. Duvarların dışındaki dünyayı arzulayan bir can var orada. Doğumundan vefatına kadar normların içine hapsedilmiş ve otantik benliğini unutmaya mahkûm edilmiş bir varlık. Şunu hayal ediyorum: Nasıl ki, içten içe karanlık doğasıyla yüzleşmek isterse insan, bahçedeki varlıklar da çitlerin dışındaki yabana taşmak ister. Kendi benliğinden istemsizce kopartılmış varlıkların içinde tüketilemeyen bir kaos istenci olduğunu seziyorum. Tam da bu nedenle çiçek, bitki, kök, yumru, ağaç, çalı, mantar, taş, toprak içten içe leoparla, domuzla, balıkla, solucanla, humusla, dışkıyla, çürümüş yaprakla buluşmak istiyor. Dışarıya adım atmaya cüret eden insanların da elinden fiyatlar bence.
*Ege Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Protohistorya ve Ön Asya Arkeolojisi