Percy Bysshe Shelley’nin ‘Anarşinin Maskesi’ başlıklı siyasal şiiri, Furkan Nahoş çevirisiyle Fihrist Kitap tarafından özgün metniyle birlikte yayımlandı. Peterloo Katliamı’nın akabinde yazılan, değerli protestolar esnasında Tiananmen, Tahrir meydanları üzere sembolik yerlerde slogan hâline gelerek şiddetsiz direnişin düsturu olan, bazılarına nazaran İngiliz edebiyatının en büyük siyasal şiiri kabul edilen metin, Türkiye okuruyla birinci kez buluşmakta.
1792-1822 yılları ortasında yaşamış Percy B. Shelly romantik şairler ortasında olup kısa ömrüne ‘Ateizmin Gerekliliği’ başta olmak üzere pek çok sarsıcı eser sığdırmıştır. Gerçekten bunlardan biri de İtalya’da sürgündeyken Peterloo Katliamı’nı öğrenir öğrenmez kaleme aldığı fakat sansür nedeniyle vefatından on sene sonra yayımlanmış olan ‘Anarşinin Maskesi’ isimli uzun şiiridir. Peterloo Katliamı, 1815’te Napolyon Savaşları bittikten dört yıl sonra İngiltere’deki insanlık dışı çalışma şartları, işsizlik, açlık ve rejimin baskıyı giderek arttırması üzere birçok sebepten dolayı sayıları altmış bin ila seksen bin kişiyi bulan halk kitlelerinin Aziz Peter Meydanı’nda toplanarak ıslahat talep etmesi üzerine rejim güçlerinin halka saldırması sonucunda yaklaşık on beş kişinin vefatı, yüzlerce kişinin yaralanmasıyla sonuçlanan bir mezalimdir. Üstelik muhafazakâr rejim katliam sonrasında baskıyı arttırarak yıllar boyunca kendi halkına zulmedecektir. İşte bu türlü bir katliamı İtalya’da sürgündeyken öğrenen “çılgın” tanınmış Shelley, ‘Anarşinin Maskesi’ni kaleme alacaktır. Eton Koleji’nde okuyan, ‘Ateizmin Gerekliliği’ makalesi sebebiyle Oxford Üniversitesi’nden atılan şair, ‘İslam’ın İsyanı’, ‘Aşk’ın Felsefesi’, ‘Adonais’, ‘Ozymandias’ üzere yapıtların de sahibidir. Türkçeye Şair Furkan Yakışıksız tarafından çevrilen şiir hem imgesel hem de tahkiyeli bir metindir. Birtakım kavramlar kişileştirilerek özel isim formunda verilir ki bunlardan birincisi Katliam’dır. Yol üzerinde Katliam ve köpeklerine rastlayan şair, köpeklerin insanların kalplerini çiğnemeleri için nasıl salındığını görür. Akabinde çocukları amaç alan Sahtekâr’ı ve insanları din ile kandıran Kutsal Kitap kıyafetini giymiş timsah üstündeki İkiyüzlülük’ü. Kısaca, gözlemci pozisyonundadır anlatıcı. Nihayetinde kan sıçramış beyaz bir atın üzerinde Anarşi gelerek düsturunu ortaya koyar: “Tanrı da benim, kral da, kanun da!”
Anarşinin Maskesi, Percy Bysshe Shelley, Tercüman: Furkan Nahoş, 82 syf., Fihrist Kitap, 2022. Sömürücülerin karşısında zafer kazanan ve halka gülümseyen Anarşi, halkın egemenliğini adım adım tesis edecektir. Fakat şiirin tahminen de en kuvvetli yanı hamasi bir galibiyetten çok ince bir tahlil içermesidir. Öteki bir deyişle halkın bu duruma neden düştüğünü irdeler, sık sık İngiliz halkına seslenerek içinde bulundukları durumun çıplak gerçekliğini ortaya koyar. Burada Umut-Zaman bağı enteresandır çünkü Umut, Zaman’ın oğlu olarak kurgulanmıştır. Deliliğin tariflerinden biri daima birebir aksiyonu yaparak farklı bir sonuç beklemektir. Bu bağlamda umuda saplanıp kalmak bir tıp deliliğe sürüklenmek, sağduyuyu yadsımak demektir. Gerçekten umut etmek de tıpkı kapıya varır; vakitle bir şeylerin düzeleceği hissine kapılarak eylemsizliğe batan insan, sefaleti bahtı olarak gören, iradi yazgısını tayin etmekten kaçınan insandır. Bu bağlamda Umut, babası Zaman’ın yaşlandığını ve ahmakça göründüğünü belirtirken haykıracaktır: Geriye ben kaldım bir tek / Sefalet, ah, Sefalet! Böylelikle, Anarşi Umut’u da yok edecektir. Bu noktadan sonra da özgürlüğün tarifi irdelenir ve tiran-köle aykırılığı ortaya konur:
“Siz onlar için kullanılmaktasınız bilerek
Tezgâh ve saban ve kılıç ve kürek
Kendi istek ve iradenizle ya da değil
Sonuç: onların refahına çalış, onların önünde eğil”
Halkın artık bilinçlenmesi gerektiğine gönderme yapan pasajların akabinde o periyottaki İngiltere’nin ekonomik, siyasi ve sosyolojik portresine geçer şair. Özgür olan hiçbir ülkede İngiltere’deki sefaletin görülemeyeceğini, burada kanunların satıldığını; hülasa her alanda kök salmış yozlaşmayı ortaya koyar. Akabinde Özgür İngiltere’nin bilim, sanat, ideoloji, şiir üzere fenerlerle, halk egemenliği temelinde inşası mevzu edilir. Diğer bir deyişle, aslına rücu eden bir İngiltere ve İngiliz halkı kelam hususudur ki buradaki yaratıcı atılım Anarşi elinden gelir.
Öte yandan metnin dipnotlarında da belirtilen bir konudan kelam etmekte yarar var. Percy B. Shelley şiddet yanlısı bir anarşi tahayyülü koymaz ortaya. Tersine, onun kastı şiddetsiz direniştir ki çağdaş tarihte birçok örneğine rastlamak mümkün. Kin ve intikam güden kanlı bir direniş yerine şuurlu, örgütlü lakin şiddetten azade bir eylemsellik önerir. Böylece yer yer Antik Yunan yer yer Doğu metinlerini andıran, alegoriyle, imge kurgusuyla, somutlama ve soyutlama ile bina edilen tahkiye içerisinde son derece siyasi bir metinle hemhal oluruz.
Son olarak maske sözü üzerinde de durmalı. Katliam, Sahtekâr, İkiyüzlülük üzere kötücül ögelerin katıldığı maskeli baloya son gelendir Anarşi. Maske sahiplerinin kim olduğunun bilinmediği kaotik yapısıyla maskeli balo Anarşi’nin gelişi için en uygun iklim üzere görünmektedir. Öte yandan Anarşi’yi bir maske, onu takan özneyi de halk olarak düşünmek de mümkündür.
Tüm bu özellikleriyle, metnin estetik yanını göz arkası etmeden şiddetsiz direnişi önererek erken devir politik metinleri ortasında sarsılmaz bir yer edinmiştir ‘Anarşinin Maskesi’.
“İnsaniyet, Müsamaha, Nezaket, hepsi sensin
Hayata mana katan sen, onu kutsal kılan sensin
Senin süperliğin sözlere sığmaz
Bırak davranışlar anlatsın seni, ki o bile az”