Alaattin Topçu
ALGORİTMA MI AĞAÇ MI; İNSAN MI ROBOT MU?
Bu bir soru değil aslında. Dünün dünyası ile yarının dünyası ortasında bir seçimin adresi daha çok. Soru temelinde seçimle birlikte gelecek olandır. “Neden algoritma?” dendiğinde, karşılığı “Neden ağaç değil?” olacak. Neden “robot” dendiğinde de neden “insan” değil olacak elbette. Bunun üzerine, şayet monolog değil de diyalog tekniği tercih edilmişse, “soru yağmuru” şuurları aralıksız terletecektir.
Olasılıkla gençler, yarının dünyasına hazırlandıklarından, algoritmaya övgüler düzecekler, sonlu süreçler basamağının bir yerinde durup aştıkları her merdivende ona aşklarını ilan edeceklerdir. Zati ağaçlardan çok da haberli olmadıklarından, sorunun kendisine bile burun kıvıracaklardır.
Yaşlılar ise iki cephede savaşıp (geçmiş-bugün) üçüncü cephe (gelecek) için strateji geliştirdiklerinden, daha avantajlı üzere görünebilirler. Meğer her şey dünya üzere yönünden/yörüngesinden saptığından onların kurguları da baştan çöpü boylayacak demektir. Ne dünün dünyasına baktığımızda gördüğümüz tıpkı ne bugünün öyküsü gerçek üzere… Kısacası tanımlar kataloğumuz büyük bir yayık içinde çalkalanmaya devam edip duracaktır.
PEKİ DE “AĞAÇ” NEDİR, NE İŞE FAYDA? PEKALA DE “ALGORİTMA” NEDİR, NE İŞE FAYDA?
Bu iki kavram hayatımızın en değerli dönüm kavşağında ya yolumuzu açacak ya da ufkumuzu… Bir ölçü “eski” nesle aidiyetim olduğundan, ağaca “hayranlık” duyduğumu inkâr edecek değilim. Bir Doğu Karadenizli olarak da çocukluğum ağaçların ortasında, ormanın içinde geçtiğine nazaran, ona bir vefa borcum olmalı, o denli değil mi?…
Ve ama o kısa çocukluğun akabinde kentin evvel varoşlarında, akabinde merkezlerinde kendimi icra etme uğraşım nedeniyle de robota bir adım daha yakından bakabilme hüneri elde etmiş olabilirim. Detayları bir paragraflık es geçerek söylemem gerekirse, bizim ikisine de gereksinimimiz olduğu aşikâr. Ne yürüyeceğimiz toprak yoldan, patikadan, ormanların gümbürtüsünden vazgeçebiliriz ne de internet yolundan, dijital vagonlardan, robotların afra tafralarından…
Ne yazık ki bize en kadim varlığımızdan, bizi var edenden, topraktan ve ağaçtan vazgeçmemiz salık veriliyor ki işte itirazım da isyanım da bu noktada devreye giriyor.
Yolumuzu kaybetmemek için “geleceğe geçtiğimiz zaman”a bir işaret koyalım; geri dönüşte gerekecek sonuçta. Birkaç kitap bu mevzuda tarafımızı tayinde olumlu olumsuz bir fonksiyon taşıyor. Örneğin Yuval Noah Harari’nin “21. Yüzyıl İçin 21 Ders”. Bu eser ve müellifin öteki yapıtları geçmişten çok geleceğe bakışımızı şekillendirmede oldukça savlı görünüyor. Bizi robotlarla aşka davet ediyor. Geleceği ön gördüğü kabullenilerek bir eyvallah çekilebilir. Ne var ki Harari burada durmuyor ki durması, bu türlü bir mantıkla yola çıkan rastgele birinin bir halde adımlarını durdurması imkânı yoktur zati. Kendisi de bunun farkında olmalı ki yenilerde gözüme ilişen bir yapıtının ismi: “Durdurulamayan İnsanlık / Dünyanın Hâkimiyetini Nasıl Ele Geçirdik”…
Geçmişe dair birçok şeyin, varlığın, örneğin mevzumuz bağlamında ağacın yokluğa karışacağını da baştan bir hesapla kabullenebiliriz. Çarpı işareti koyduğumuz her ağaç yarının dünyasında hiç yaşamamışçasına belleklerden silinecek manasına gelir.
Söylemeye gerek var mı bilmem ancak ben, hiç kusuruma bakılmasın ki bu noktada “yanlış” beşerim. Diyeceğim odur ki robottan çok, rahat bırakılması halinde, ağacın gölgesi “sahiplenecek” insanlığı; algoritmanın karmaşık tabiatı ve soğuk yapısı değil.
NEDEN BU İTİRAZ?
“21 Ders”e göz atmadan evvel, ağaçlara dair de birkaç kitap ve müellif ismi anayım. Onları da bu metin bağlamında müşahede altına alayım istiyorum. Hermann Hesse ile John Fowles direkt “Ağaçlar” ismiyle kitap yayımlamışlar. Hermann Hesse’nin “Ağaçlar”ı ile Harrari’nin “21. Yüzyıl İçin 21 Ders”in Türkçe yayıncıları tıpkı: kolektif kitap. Byung-Chul Han ise “Yeryüzüne Övgü/Bahçelere Bir Yolculuk”la beğenilen bir katkı sunuyor. Daha çok “çiçekler”le bakışımızı güzelleştirme çabası… Doğal “bizden” bir müellifin, Ece Temelkuran’ın “Olmayan Kuşlar Ansiklopedisi”ni senaryoya eklemek istiyorum. İsmindeki “olmayan” vurgusu çok hüzünlü zira… Çok katmanlı bir isyan kışkırtıcısı… Nostaljiye meyyaller için dayanılmaz ağrılı/acılı bir imge. Melankoliye davetiye adeta. Temelkuran’ın da kaygısı “kuşlar”… Hepsi “doğanın” sunduğu harika güzellikler… Pekala, ancak kuşlar neden “olmazlar” ortasına katılıyor değil mi? Varken neden yokluğa karışırlar değil mi? Jardins de, yıllar evvel yayına hazırladığım “Çevre Etiği” isimli yapıtında, her gün onlarca canlı cinsinin yokluğa karıştığı argümanında bulunuyordu. Kitabın Türkçeye çevirisi ve yayın sürecinde, hatırladığımca, bilgiler birkaç sefer güncellenmişti.
Doğayı fukaralaştırmanın insanlığı nasıl varsıllaştıracağı farklı bir tartışma konusu elbette. Bu nedenle onlarca kitap ismi eklemek yerine, iki eser ismi daha anarak konuyu özetle kapatmış olayım.
Jean Jacques Rousseau’nun “Toplum Sözleşmesi” bir yana, Michel Serres üzere “Doğayla Sözleşme” imzalanması gerektiğine de inananlardanım. Ne diyor Serres: “Ortakyaşayan, mesken sahibinin hakkını kabul eder, oysa asalak -yani şimdiki statümüz- talan ettiği ve üzerinde yaşadığı şeyi, sonucunda şahsen kendisini yok olmaya mahkûm ettiğinin şuuruna varmaksızın mevte mahkûm ediyor.” Burada kelamı edilen “asalak”, elbette biziz. Topu taca atmanın hiçbir manası yok. Kapitalizm “tacı” da oyunun hilesine dahil eden bir “asalak”tır yalnızca.
Biraz da sanattan, bilhassa de şiirden yürüyelim yolumuza.
BUDANMIŞ MEŞE
Nasıl da iğdiş etmişler ağaç seni.
Nasıl da tuhaf duruşun, nasıl garip!
Nasıl da çekmişsin binbir zahmet,
Kalana kadar içinde safi inat ve irade!
Ben de senin üzereyim, küsmedim
Şu iğdiş edilmiş, çileli hayatıma
Günbegün çektiğim eziyetin içinden
Çeviririm alnımı ışığa.
Latif ve narin ne vardıysa içimde,
Hoyratça kırdı geçirdi dünya.
Memnunum, barışığım tekrar de.
Sabırla yeni yapraklar veririm
Yüzlerce defa kırılmış dallarımdan
Ve tüm acılara karşın hâlâ
Âşığım ben bu divane dünyaya.
Hermann Hesse, “Ağaçlar”, Çev. Zehra Aksu Yılmazer, Kolektif Kitap. Hermann Hesse’nin şiiri hoş. Şairin niyeti de o denli.Doğanın yokluğa karıştığı günümüz “mega-kentleri”nde şairler, öykücüler, romancılar, dahi sanatkarlar diyelim biz bunlara, Hermann Hesse’nin duyarlığını çöpe atarak kendi içlerindeki bir “mağara”ya, olasılıkla “Platon’un Mağarası”dır bu, sığınırlar. Zavallıca gece gündüz yakınırlar. “içim yalnızdı benim dışım yalnız…” derler örneğin. Sıkıntıyı daha da ileri götürerek “uzaklaşmayı severdim insanlardan daima” diyerek boğuntuyu ışığın hiç giremeyeceği bir tabana taşırlar. “umuttan beyhudedir eksilme / vaat içermez / yok yaşam”… Ne diyeyim bilemedim. Hele şu dizeye bir bakın: “ama tükendi imkanı insan olmanın”… Doğrusu post-modernistler sevinsinler mi üzülsünler mi, kestirmeleri güç. Onlara da azap bu şiirlerle hemhal olmak. Yücel Kayıran kusuruma bakmasın lakin nitekim “içine/içime” gömülmüş “ölü şiirlerle” bu dünyanın gelmişine bugününe geleceğine bir noktanın kapladığı yer kadar “iyimserlik” katmak sıkıntı. Bu manasıyla “Statis” benim açımdan bırakın “yılın şiir kitabı” olmayı, dünyadan uzaklaşan bir “yaşlı ruh”un kaprisleri olabilir lakin. Çok yaşlı bir ruh, daha doğrusu, cildi de ruhu da buruşuk bir şiir…
Gerekli mi? Tahminen hayır. Gereksiz mi? Yeniden hayır. İyimserliğin çöküşü demek aslında insan varlığının direncinin büsbütün yokluğa karışması manasına geliyor. O nedenle, “ölü dil”le yaşamaya çalışan sanatkarları takipte zorlandığımı tabir etmeliyim. Hele geçmişe bir halde iz bırakmış “devrimci adlar”ın bu kıssaya dinle, yaradanla, birtakım inanç ritüelleriyle, Heidegger varoluşuyla tıka basa doldurulması da doğrusu bir diğer abesle iştigallik. “Zihni çok kalabalık” olan şairin “özü kavraması/öze dönmesi”, insan olabilmesi epey güç görünüyor. Harrari’nin demesi, “Elbette yedi milyar insanın yedi milyar gündemi var ve daha evvel de belirttiğim üzere büyük fotoğraf hakkında baş yormak, görece az rastlanan bir lüks.” Anlaşılan o ki “sanatçılar” da bu “nadir lüks”ü taşıyabilecek bir beyin kapasitesine sahip olmaktan gittikçe uzaklaşıyorlar.
NEREYE Mİ VARACAĞIZ
Robotlar, algoritmalar insanın dünyasına yenilikler katıyorlar, birçok alanda kolaylıklar da sağlıyorlar. Eyvallah. Pekala de her geçen gün daha fazla insanı da auta atmalarına ne diyeceğiz? Boşa çıkarmalarına ne diyeceğiz? Sıkıntıyı “Ludizm”e yamayarak işin içinden sıyrılmak hiç mi hiç mümkün değil. İnsan faciası bir yeryüzü toprağıyla karşı karşıya kalmamız an meselesi…
Heidegger terminolojisinden ödünçle söylemek gerekirse, dünyanın dışına “fırlatabilmesi” için tekmesine denk getirmesi kâfi. Siz istediğiniz kadar ağlayın sızlayın, poponuzun “çok” acıdığından, ruhunuzun/tininizin “çok” ağrıdığından dem vurun, sonuç değişmeyecek; robot bildiğini okuyacak. Estetik pazarı da ekmeksiz kalacak. Şiir yazan başın “çok karmaşık” olmasına da gerek kalmayacak; onu da robot bir formuna getirecek… Harrari’nin demesi Techne insan üretiminden daha fazla hayranlık uyandıracaktır. Ruh haline uygun müzik da şiir de fotoğraf de filim de anında… Pekala, fakat burada “hangi ruh”tan, “kimin ruhu”ndan kelam ediyoruz ki!…