Gişe sinemamızda geride bıraktığımız on beş yıla damga vurmuş; son üç sinemasıyla ivme yitirse dahi seri boyunca “tanımlanamayan cisim” olma özelliğini korumuş “Recep İvedik”, bu defa sinema salonlarını terk ederek çevrimiçi platforma geçti ve Togan Gökbakar’ın yönettiği yedinci sinemasıyla seyirci karşısına çıktı.
“Recep İvedik”, uzun soluklu sinema seyahatinde nadiren övgü, çokça yergi toplayıp, bir kesimde nefretin adresine dönüşürken geniş yığınları kendisine en az bir kez maruz bırakan bir “sosyal facia” olarak gündemdeki yerine tekrar kavuştu diyebiliriz.
İlk üç sinemasıyla büyük kentte dikkate paha çatışmalar resmederek toplumsal bir gereç sunan lakin vakitle fizikî efora dayalı ucuz skeçlerin kolajı biçiminde çekildikçe kabak tadı veren “Recep İvedik” sinemaları, yaratıcısı Şahan Gökbakar’ın yeni politik konumuna koşut muhalif bir yere de yerleşiyor. Tahminen hatta biraz daha halkın içine gömülüyor. Serinin birinci sinemalarında yoz ve yalnız bir karakterin büyük kentteki yalnızlığını ve tertip tarafından ıslahını, zıt tarafta ise tertibe entegre olma arayışlarını izliyor; dördüncü kısımla birlikte iktidara geçtiğini ve etrafındakilere kan kusturduğunu görüyorduk. Çoklukla bir AK Parti iktidarı hikayesi halinde okunan bu seyir, hükümetin gerçek manada hükümet olmasıyla çığırından çıkarken Recep de uğurlandığı seferlerde ona buna -en çok da güdümündeki belirli bir güruha- buyruk yağdırıyor lakin bir iki makas alıp, gönülleri beğenilen etmeyi, halkın yanında değilse de gerisinde durmayı ihmal etmiyordu.(1) İvedik tekrar birinci sinemadan itibaren seçkinciliğe savaş açıyor, beyaz Türklerin karşısına dikiliyordu. İvedik, gecekondunun temsili değildi, siyasi gücünü daha fazla kente öbeklenmiş amorf bir yoksulluktan alıyordu. Kemal Sunal ortadirekliği, İlyas Salman garibanlığı hatta Levent Kırca sarhoş romantizmiyle açıklanamıyordu bu yoksulluk.
Güngören’den geliyordu İvedik. Sık sık vurguladığı üzere Güngören çocuğuydu… Muhtemel bir sarsıntı felaketinde yaşanacak yıkımı tanım etmek için havadan çekilmiş kiremit denizinden çıkıp geliyordu. Yüzmeyi hayat havuzunda öğrenmişti! Serinin son sinemasında ise garantici bir çizgiye yerleşerek seçkinlere sövgü kofluğunun ötesine geçmeyen duruşunu terk etmiş, toplumsal muhalefete yelken açmış bir hassas bir İvedik izliyoruz. Bir adım öne çıkıp halkın yanına geçen Recep, bu defa köyünü kurtarmak için türlü maceralara atılıyor. Bu son sinemada İvedik’in, altındaki bir öbür sandalyeyi tekmeleyişini, kentten ayrılıp “köyüne dönüşü”nü de görüyoruz. Birinci üç sinemada kentteki toplumsal çatışmayı aktararak on yıllardır göçlerle biriken gücün niteliğine dair kaba çizgiler çeken karakter, uyumsuz duruşunun bedelli olduğu kentten ayrıldığında hikayesi de boşa düşüyordu. İvedik bu kere son üç sinemada olduğu üzere yarışa, olimpiyata, safariye diye çeşitli mazeretler ileri sürerek kentten kaçmıyor, bilakis bavulunu toplayıp köyüne dönüyor. Bu, bir meydan okuma tahminen ve siyasi iktidarın rücusuyla da manasını perçinlemekte. Sessizlerin sesi olma savıyla gelip her sesi kesen siyasi iktidar son yıllarda kendi tabanına ağırlaşırken daha doğrusu kalan tüm seslere kulak tıkarken İvedik de seçkinlerle çabasını köylü-şehirli çekişmesine lakin daha sınıfsal bir perspektife taşıyor.
. RECEP’E UYMAYAN BİR MÜZİK: HAYDİ GEL KÖYÜMÜZE GERİ DÖNELİM!
Şaşırtıcı bir gevezelikle siyaset konuşan sineması, göndermeleri vasıtasıyla değerlendirmeye geçmeden hususuyla da kısaca analım. Recep, konutunda serkeş hayatını sürmektedir. Üst katta komşusu Halime, apartmanın girişinde bakkal Salih ve en yakın arkadaşı Nurullah (Nurullah Çelebi) ile sonlu bir dünyada yaşamakta, kabarık elektrik faturalarından şikâyet etmektedir. Ömürle kurduğu yegâne bağ bakkala sallandırdığı sepetin ipidir!
Bir gün tesadüf yapıtı, gaz lambası aramak için sandığı açan Nurullah, Recep’in babaannesinden kalan tapuyu bulur. Babaannesinin köydeki meskenini öğrenen Recep, arkadaşının da ısrarıyla köyü Yutan’ın yolunu meblağ. Köy hayatı hareketli başlar. Komşusu avukat Büşra (Öznur Serçeler), sonlu ve uygar bir bayandır; alttan almaz, boyun eğmez Recep’e. Köyün muhtarı Asım (Murat Ergür) ise Recep’in çocukluk arkadaşı çıkmıştır. Silik bir çocukken avanta peşine düşmüş, köye muhtar olmuştur. Asım birebir vakitte köyün topraklarını Çökelek Holding’e peşkeş çekmektedir. Cismini yeğen Fazilet (İrfan Kangı) ve amca Enver Çökelek’te (Mehmet İlhami Adsal) gördüğümüz inşaat şirketi köyü haritadan silerek bir tatil sitesi inşa edecektir.
Recep, köylüleri örgütleyip avukat Büşra ile öğretmen Kemal’i de yanına alarak köyün doğal hoşluklarına çökmek isteyen bu holdinge savaş açar. Bu yolda en büyük destekçisi yeniden tır sürücülerinin derneği KAKA-DER’dir.
İVEDİK’TE ÜÇ KOPUŞ ALAMETİ BİRDEN
Serinin yedinci sineması olağandışı bir Recep İvedik portresi sunuyor; üstelik bu portre, karakterin işlenişinden hikayenin geçtiği yere ve üretimin yayınlandığı mecraya kadar çeşitli başlıklarda kopuş alametleri sergiliyor. Birinci iki alamete üstte kısaca değinmeye çalıştık. İvedik gişe sinemasında yükselen bir yıldızdı, salonları doldurup taşırmıştı; artık orayı terk edip meskenlerin salonlarına konuk oluyor. Öbür yandan kentle abat olan Recep karakteri birinci kez köyüne dönüyor. Köyüne kesin bir dönüş kelam konusu değil, bavulunu değil de tatil çantasını yükleniyor bir bakıma ama onu var eden kültürel çatışmalardan uzağa, kıra gidiyor. Her iki alamete yine döneceğim. Fakat evvel şuradan başlamak niyetindeyim. “Recep İvedik”, bilhassa birinci sinemalarıyla alabildiğine politik bir sinemaydı, siyasal iletiler barındırıyor, birçok okumaya imkân sağlıyordu. Fakat bu kapalı bir politiklikti. İvedik, Şahan Gökbakar’ın televizyon programında (Dikkat Şahan Çıkabilir) yarattığı bir skeçten devşirilme bir karikatürdü. Hasebiyle politik açılımlarından, toplumsal yükünden önce beğeni toplamış bir çizginin istismarına dayanmaktaydı. Gökbakar, İvedik’ten giderek bir canavar yarattı. İvedik, eleştirmenlerin büyük kısmı tarafından topa tutulduğu için politik istikametten dişe dokunur ögeleri ıskalandı, çok çok siyasi iktidarla örtüştürüldü, turuncu gömleğiyle göstergebilim makalelerine esin verdi. İvedik’i analojik bir değerlendirmeye tabi kılmak hakkındaki okumaları kısıtlayacağı için sakıncalıydı aslında, onu modüllere ayırıp farklı taraflardan yaklaşmak daha manalı olabilirdi. Bu pek yapılmadı. Halbuki İvedik, kaba saba hâl hallerinden hareketle kentin varoşlarındaki yalnızlığı ve osuruğundan çok arayışlarıyla iktidarlarca (siyasi ve kültürel iktidarın her ikisi birden) dikkate alınmamış insan kalabalığında, geniş halk kitlelerinde giderek daha yüksek ölçüle gelen metan gazını yalın bir biçimde söz ediyordu. Asıl gösterge kuvvetle mümkün buradaydı ama pek bakılmadı zira karakter vurulmaya müsaitti. Kum torbasına benziyordu. Gökbakar için de kullanışlı bir torbaydı bu. İvedik vuruldukça güçleniyor, hor görüldükçe siyasi savunma hakkını kullanmak üzere kürsüye çıkıyordu.
Serinin yedinci sinemasında çarpıcı bir değişiklik, dahası bir üçüncü kopuş emaresi karakterin ve çatışmanın açık seçik siyasi bir figür hâline gelmesi. Bir manada İvedik yeraltından çıktı! Alt metni ile fakir bölümlerin öfkesini, çaresizliğini, siyasi iktidarca sömürülmeye ve kültürel iktidarca yoz yaftası yemeye mahkûm edilmiş durumuna dair fikir veren karakter bu defa direkt hatta sloganvari bir seviyeden sesleniyor. Üstelik işin kolayına kaçıyor ve muhalefete göz kırpıyor. İvedik’in AK Parti üzere davrandığı, uyanık ve konformist refleksler sergilediği ortada. İktidar güçlüyken onun gemisine binen, onun üzere despot davranan İvedik, AK Parti siyasi üstünlüğünü yitirdiğinde muhaliflerine göz kırpıyor. AK Parti tabanına, İvedik de kültürel iktidarın yamacına gerçek yol alıyor. Bu üçüncü değişim seyircinin yanı sıra eleştirmenler ve hatta siyaset bilimciler, pek bedelli “uzmanlar” için oldukça kışkırtıcı durmakta…
. MİLLETE NASIL BAKARSAN ONU GÖRÜRSÜN
“Recep İvedik”in siyasi göndermelerine geçelim dilerseniz. Liste kabarık, tez elden girişmek gerek… Bu göndermeler birinci üç kısımda İvedik’in soyulan katmanlarından bağımsız; bile isteye yapılan, adrese teslim göndermeler o yüzden işimiz çok olsa da kolay sayılır.
Öncelikle Recep’in serinin bu sinemasında aykırı köşe yaptığını unutmayalım. Birinci zıt köşeye, köye giden İvedik’in köy hayatıyla haşır neşir olacağı, saçma sapan bir safari yahut Survivor kısmıyla döneceğini zannederek düşüyoruz. Kasketi ve şalvarıyla karakteri görenler “tamam” diyor, “yandık, tekrar sulu zırtlak bir macera bizi beklemekte!” Nedir ki beklenen gerçekleşmiyor ve nispeten eli yüzü düzgün bir çatışma kuruluyor. Birinci zıt köşenin çabucak peşinden bir oburu geliyor. Recep İvedik bugüne kadar seçkinlerle amansız uğraşa girişen bir halk kahramanıydı zati. AK Parti iktidarı ile örtüştürülmesinin iki değerli münasebetinden biri turuncu gömleği ise ötekisi de buydu. İvedik, avukat Büşra’nın yoga yaptığını görünce karşı mahalleye dair alışıldık reaksiyonlarını veriyor lakin bu reaksiyonun temkinli yönetildiğini ve kin yerine merak hissiyle haşır neşir olduğunu çok geçmeden anlıyoruz. İvedik, Büşra’ya cephe almak yerine onunla birebir cephede yer almayı seçiyor. Dakika bir tüm ezberler bozuluyor ve enteresan bir uzlaşıya şahit oluyoruz. Kahramanımız yoga yapan bir bayana anlayışla yaklaşarak Recep’in tabularını yıkıyor. Dünya bir anlığına güzelleşiyor mu bilemeyiz lakin böğüldemeler biraz olsun diniyor!
Sonrasında ise boşa düşen düşman cepheye muhatap bulunuyor ve tabir uygunsa bir siyasi sağanak başlıyor. Betonlaşma, ülkenin siyasi ve toplumsal iklimini ortaya koyarken beden ve fırsat bulduğu inşaat bölümü de son yirmi yılın türedilerini emzirmekte. Çünkü tam burada milletin bağrı ile sıcak para tomarının zıtlığı kelam konusu… İvedik, sırtını sıcak paraya yaslayıp millete çeşitli destek noktaları bularak koyacağını taahhüt edenlere karşı milletin bağrına yaslanarak köyüne sahip çıkıyor ve direniş örgütlüyor. Yutan köyüne “Yutanbiance” isimli ucube siteyi dikmek isteyen şirkete, şifa bulamadığı çamuru kurutan kapitalizme dur diyen Recep o derece net çiziliyor ki karşısına çıkan Enver Çökelek’in kim olduğunu anlamakta zorluk çekmiyoruz. Milletle ilgili fanteziler kuran bu şahıslar, Recep’in karşısında küçüldükçe küçülüyor sinema boyunca.
“Recep İvedik 7”, temel çatışmasını tabiat savunusu üzerine inşa ederken bilhassa finalde karşımıza çıkan direniş sahneleriyle Kaz Dağları ve Seyahat üzere yakın devir pratikleri hatırlatıyor. Fazilet Çökelek’in inşaat alanına kamp kuran çevrecileri kastederek “bunların çadırını yıktırmak lazım” demesi Seyahat’e yönelik birinci yabanî müdahaleleri akla getiriyor. Muhtemelen o periyot de avmde hissesi, kaz gelecek yerde tavuğu olanlar “yaktırmak lazım şunların çadırlarını” demiştir. İvedik, sonları zorluyor ve köydeki çevreci direnişini olanca gerçekliği ve yeni dinamikleri çerçevesinde aktarıyor. Elbette çağdaş araçlarla… Toplumsal medya paylaşımları ile kendini zincirleme ve açlık grevi gibisi klâsik metotlar yan yana geliyor. Sinemada yasal direniş onaylanırken aktivistler, hukuk yollarını ve pasif direniş kotasını tükettiklerinde tam manasıyla harekete geçip ağaç kesim takımlarını “etkisiz” hâle getiriyorlar.
“Recep İvedik”, bunları ekranlarımıza taşırken kaçak dövüştüğü sahnelerle de dikkat çekiyor. Örneğin hiçbir direniş sahnesinde aktivistlerin karşısına kolluk güçleri dikilmiyor. Bu durum verilenin çarpıcı olsa dahi işlenenin tıpkı gerçekliği paylaşmadığını ve belirli, inançlı sonlar dahilinde bir muhalefet gösterisi sunulduğunu ortaya koyuyor. Gerçi bir gişe güldürüsünden, dahası İvedik’ten nasıl bir tenkit bekliyoruz? Recep İvedik, üzerine düşenden fazlasını yapmış yedinci sinemada ve anaakım sinemada sivri mizahçılarımızın bile cüret edemediği bir işe girişmiş. Zira yalnızca Silivri değil, boş salonlar da soğuktur! İvedik de bunu salonlarda yapamazdı büyük ihtimalle.
. 2 SAAT 13 DAKİKA GÜLDÜRÜ SİNEMASI Mİ OLUR?
Filmin anlatısındaki eksikleri öne çıkaracağım bu başlıkta. “Recep İvedik 7” birçok bakımdan kendi sandalyesini tekmelediği için kimi yalpalara sahip. Sinemanın mühletinden başlayalım. Bir güldürü sineması için 2 saat bile ziyadesiyle uzunken “Recep İvedik 7” bu süreyi de aşmakta. Serinin başka sinemalarında olduğu üzere girişi ve serimi sular seller üzere geçerek temel sıkıntıya ağırlaşan Gökbakar, fazlalıkları atmasına rağmen bizi 2 saatlik bir kıssa anlattığına inandıramıyor. Tamam, bu bir direniş ve çeşitli safhalar barındırması makul ama bir on beş yirmi dakika yitirse manasından eksilmez. Elbet bunun sebebi İvedik’in her sinemadaki saçma sapan sahnelerinden bir kuple olsun ekleme gayreti.
İkinci olarak tekrar İvedik sinemalarının genel çizgisinden miras bir ezaya işaret etmeli. Şahan Gökbakar, sinemalarında kendisinden öteki bir karakterin öne çıkmasına müsaade vermiyor. İstisnası Zeynep Çamcı’ydı. Çamcı bir biçimde İvedik’le kendini denklemeyi başarmıştı. Ancak ikinci bir örnek daha yok. İvedik sinemalarında tipik makus ve itici karakterler var, düzgünler ve müttefikler ise epey silik… Serinin yedinci sinemasında de avukat bayan karakteri Büşra ve onu canlandıran etkisiz kalıyor. Akıllarda kalan özelliklerini şöyle sıralayabiliriz: Bağırarak konuşuyor, asabi, avukat olduğundan sinemadaki türel işlerin takibatını yapıyor, köyde yeri var ve yogayı sevmekte. Birçok sahnede karşımıza çıkan bir karakterin üç beş sözle özetlenmesi sinemanın aleyhine. Sinemada kendini oynayan Murat Dalkılıç da tıpkı sıkıntıdan muzdarip. Dalkılıç, sinemada bir maksada hizmet etmiyor. Hesapta ünlü olduğu için toplumsal medyayı ateşlemesi hedefiyle devreye sokuluyor ama kıssa gereği işlerin sarpa sarmasının ötesinde Dalkılıç sinemaya bir türlü girememiş. Tekrar de süreksiz körlük yaşadığı sahnelerde güldürdü diyebiliriz.
OLGUN BİR RECEP, OLUMLU BİR İVEDİK
Şahan Gökbakar farklı bir İvedik getirmemiş karşımıza fakat bu yeni yorumu yadırgamamak güç… Bu Recep daha az küfrediyor mesela, daha az saldırgan; enseye tokat alakalarda daha sakıngan… Avukat Büşra ile karşılaştığı birinci anda arasını koyuyor ve farklı bir reaksiyona şahit oluyoruz. Recep’te daha evvel pek sık rastlamadığımız bir duyguya… Recep avukata hürmet duyuyor! Bunu isterseniz “deli deliyi görünce sopasını saklar”a yorun, isterseniz yeni politik Recep’in yükseltilmiş paketine bağlayın.
Saygı duyan Recep birebir vakitte olgunlaşmış bir karakter… Birinci sinemanın üzerinden yaklaşık on beş yıl geçtiği düşünülürse olağan lakin giderek karikatürize olan bir tipleme için bu ani olgunlaşmayı da politik tercihe borçlu olduğumuz açık. Eski Recep bu bildirileri veremezdi. Eski Recep diğer iletiler verdi. Kilo latifeleri yaptı, el latifeleri yaptı, mazlum edebiyatı yaptı, züccaciye dükkanındaki sinema numarasını çekti. Bu yeni bir ileti… Zati eski Recep Güngören’i fil, İstanbul’u bir züccaciye dükkânı olarak işaretliyor, tüm bu çekişmeden de sinema üretiyordu. Yeni Recep ise “filmin koptuğu yerde”, artık herkesçe lisana getirilen “yol ayrımı”nda tarafını seçip iletilerini dikkatlice veriyor. Açık lakin hassas ayarda…Siyasi popülizmi Recep’in kasketi ve şalvarı ile aktaran Gökbakar, hikayeyi de toparlamış. Daha bir sinema izliyoruz. Kimi aksaklık ve sarkmalara rağmen sinemaya eli yüzü düzgün çatışmalar hâkim, ayrıyeten sulu sahneler de seyreltilmiş. Evvelce iki osuruk üç yumrukla güldüren İvedik gitmiş, yerine oturaklı bir “halk önderi” gelmiş. Recep İvedik’ten halk lideri yaratan şartlar bize neler yapmaz!
. * *
Yazıyı artık noktalarken Recep İvedik’in “tanımlanamayan cisimliği”ne halel getirmediğini, üzerine bir de “beklenmedik politikliği” ekleyip “her bölümün magandası” olduğunu görüyoruz. Kendisinden nefret eden bölümlerin ise değiştiğine ibretle şahit oluyoruz. Bir periyot eleştirenler son sinemanın akabinde şaşkınlıkla karışık bir onaylama hissine kapılırken, bir periyot elitlikle gayret üzerinden (neyi bastığını bilmeden) Recep’i bağrına basanlar ise büyünün kaçtığını ve İvedik’in “bozulduğunu” ileri sürüyorlar. İvedik mi bozuldu yoksa toplum mu? Kim ileri gitti kim geri kaldı, bir sinemayla anlaşılmaz ya şurası kesin: İvedik maganda da olsa direniş de örgütlese ne aşağı ne üst mahalleye yaranacak. Bu politik İvedik’ten ise yeni saptamalar çıkacak. Sağır olmayan kulaklara Recep İvedik ne hoş böğülder! Böhöööy! Böhöööy!
Dipnot:
1. Recep İvedik’in politik durumu, bir gelişimden fazla popülist bir siyasi çizginin yerinde saymasına ve kendi içindeki küçük değişimlere işaret ediyor. İvedik’i 90’lardan beri televizyon üretimlerinde ve ticari güldürülerde izlediğimiz “kaba sabanın iktidarı”nda seyredebiliyoruz: https://sacinitarayanlarintaragi.home.blog/2020/09/23/zampara-seyfettinden-recep-ivedike-ivedikten-zengoya-siyasi-sefaletimiz/