Türkiye yaz aylarında kritik iki seçime hazırlanıyor. Bu yıl yapılacak cumhurbaşkanlığı ve meclis seçimlerini kıymetli hale getiren siyasi gelişmelerin başlangıcı ise bundan tam 20 yıl evvel, 3 Kasım 2002’de yapılan genel seçime uzanıyor. Türkiye için bir dönüm noktası olan bu seçimlerin gerek siyasetteki gerekse toplumsal hayattaki tesirleri hâlâ devam ediyor.
3 Kasım 2002 seçiminde Refah Partisi’nden ayrılan yenilikçilerin kurduğu Adalet ve Kalkınma Partisi (AKP), oyların yüzde 34,3’ünü alırken, yüzde 10 baraj nedeniyle CHP dışındaki partilerin Meclis’e girememesiyle tek başına iktidar oldu ve TBMM’nin yaklaşık yüzde 66’sına karşılık gelen 363 milletvekilliği kazandı.
1999-2002 ortasında iktidar olan koalisyon hükümetinin ortakları DSP, MHP ve ANAP’ın yanı sıra muhalefetteki DYP, Saadet Partisi ve Yeni Türkiye Partisi barajı aşamayarak TBMM dışında kaldı ve böylece oyların yüzde 46,3’ü ise TBMM’de temsil edilemedi.
Türkiye’nin son 20 yılına biçim veren 3 Kasım seçiminin yıldönümünde uzmanlara ve AKP’de evvelce siyaset yapan isimlere nazaran AKP geçen vakit içinde ortaya çıkan farklı etkenlerle bir taraftan kendisi “tek adam partisi” haline gelirken başka taraftan Türkiye’yi de daha kutuplaşmış bir toplumsal yapıya ve otoriter bir yönetime dönüştürdü.
3 Kasım sonucu “geliyorum” demiş miydi?
Peki sonuçlarıyla 2002’de sarsıntı tesiri yaratan 3 Kasım seçimleri hangi açılardan değerli ve öncesinde bu türlü bir sonuç çıkacağı tahmin edilebilmiş miydi?
DW Türkçe’ye konuşan siyaset bilimci Prof. Dr. Menderes Çınar, 3 Kasım seçimlerinin aslında 1990’lı yıllarda yaşanan bir dizi krizin sonucu olduğunu belirtiyor ve bu krizlerin toplam sonucunun 3 Kasım’daki kırılma olduğunu söylüyor.
Susurluk skandalı, 1999 sarsıntısı, ekonomik kriz, Sivas katliamı ve buna emsal pek çok sorunun “merkez siyasetlerin erimesine ve uç siyasetlerin yükselmesine” yol açtığını söyleyen Çınar, seçim öncesindeki atmosferi şu sözlerle anlatıyor:
“3 Kasım’da Refah Partisi’nin içinden çıkarak AKP’yi kuran yenilikçilerin güçlü bir halde geleceği aslında anlaşılıyordu. AKP’yi kuranlar da siyasetin içinden geliyordu ve boşluğu gördüler. Zati onlara Refah Partisi’nden ayrılma motivasyonu veren faktörlerden biri de Türkiye siyasetinin bir temsil krizi içinde olduğunu görmekti.”
AKP’ye 2007 de katılan ve 2013’e kadar Kültür ve Turizm Bakanlığı yapan tecrübeli siyasetçi Ertuğrul Günay da DW Türkçe’ye 3 Kasım öncesi devri şöyle aktarıyor:
“1999 zelzelesinde devletin bütün kurumlarının sergilediği acziyet ve akabinde gelen ekonomik kriz üzere nedenlerden dolayı genel imaj parlamentonun iktidarıyla ve muhalefetiyle ülkeyi yönetemediği manzarasıydı. Bu ortamda Adalet ve Kalkınma Partisi bir yeni parti imajıyla ve diğer bölümlerden de gelen takımlarıyla ortaya çıktı. O nedenle seçim sonucu aslında sürpriz değildi.”
Bu kapsamda Çınar’a nazaran 3 Kasım seçimi Türkiye siyasetinin o periyoda kadarki CHP dışındaki tüm yerleşik aktörlerini “oyun dışı bırakması” açısından kıymetli ve seçim sonuçları bir açıdan “merkez sağ partilerin krizi” olarak da okunabilir.
Merkez partilerin 1990’larda meydana gelen bir dizi kriz ve bunlara karşılık uyguladıkları yanlış siyasetlerin tesiriyle inişlerinin akabinde son 20 yılda hala bu boşluğun tam olarak doldurulmadığına da dikkat çekiliyor.
Çınar, “AKP merkez sağ partilerin bıraktığı boşluğu işgal ediyor olabilir lakin bir merkez sağ parti değil” diyerek partinin hem ideolojik olarak hem de geldiği köken itibariyle merkez sağ gelenekle uyuşmadığını kaydediyor. Çınar’a nazaran AKP’nin başından beri tezi aslında bir merkez sağ parti olmak değil Türkiye’nin merkezini yine kurmaktı.
Seçimden sonra birinci periyot ve kırılma noktaları
AKP’nin isminde de yer verdiği biçimde topluma o devrin kanayan yaraları olan adalet ve kalkınma için vaatler vererek iktidara geldiğini hatırlatan Günay, şöyle devam ediyor:
“İtiraf etmek gerekir ki birinci sıralarda devrin kurallarına uygun da hareket edildi. Yani Türkiye’nin muhtaçlığı neydi? Adaletti, eşitlikti, toplum kısımları ortasındaki gelir uçurumunun azaltılmasıydı, AB yürüyüşünün pekiştirilmesi ve 12 Eylül’den kalma Kürtçe yasakları üzere yasakların kaldırılmasıydı. Bütün bunlar yapıldı birinci devirde.”
Bunun yanı sıra AKP birinci devirlerinde merkez sol ve sağ siyasetçilere de kapısını açtı. İslami siyasetten gelen Recep Tayyip Erdoğan, Abdullah Gül, Bülent Arınç üzere isimlerin yanı sıra Cemil Çiçek, Abdülkadir Aksu, Köksal Toptan, Yaşar Yakış üzere merkez sağ ya da Ertuğrul Günay, Haluk Özdalga üzere merkez sol isimler de 20 yılın birinci yarısında partide yer aldı.
Ancak içlerinde Günay’ın da olduğu bu isimlerin birçoklarıyla şu anda yollar ayrılmış durumda.
Günay, 2008’de AKP için açılan kapatma davası ve akabinde yaşanan Ergenekon süreci, AB içinde Türkiye’nin üyeliğine tersliğin gelişmesi üzere kimi etkenlerin aşikâr başlı kırılma noktaları olduğunu belirterek lakin asıl 2011’de AKP’nin üçüncü defa seçimi kazanmasının birinci dönemki çizgisinden ayrılmasında belirleyici olduğunu şöyle söz ediyor:
“Bütün bu tartışmalı ortam içinde 2011’de AKP oylarını yeniden arttırarak seçimi kazandı. Bu bizim demokrasi tarihimizde bir birincidir. Üçüncü seçimini oyunu artırarak kazanan yoktur. Bundan sonra Sayın Erdoğan’da çok bir özgüven belirdi. Güç zehirlenmesi denilen şeyi ben somut olarak gördüğümü rahatlıkla tabir edebilirim.”
20 yılın kıymetli dönüm noktaları
2010 referandumu ve 2011 seçimlerinin yanı sıra son 10 yılda gerek AKP için gerek Türkiye için çok sayıda dönüm noktası sayılabilecek gelişme yaşandı.
2002’de iktidara geldiğinde yalnızca 14 aylık bir parti olan AKP’nin kimliğinin her ne kadar muhafazakâr demokrat olarak zikredilse de birinci başta tam oturmadığını belirten Çınar, “AKP’nin bugünkü hale gelmesi biraz etap evre oldu. Aslında Türkiye’nin otoriterleşmesi de basamak aşama oldu” diyor.
Çınar, AKP’nin aslında 2005’te yani AB ile tam üyelik müzakerelerinin başlamasıyla ıslahat gündemini bıraktığını belirterek o devirdeki süreci şöyle özetliyor:
“Ordu esasen Ergenekon üzere davalarla pasifize edilmişti. 2010 referandumu ile de yüksek yargıda denetim sağlanmış oldu. 2011 seçimini kazanmasının akabinde 2012’de düzenlenen parti kongresi bence dönüm noktasıdır. Bu kongrede Erdoğan iki şeyi ilan etti; birincisi partinin muhafazakâr demokrat kimliği artık terk ettiğini gösterdi. İkincisi de başkanlık sistemine kesinlikle geçilmesini içeren 2023 Vizyon Evrakı yayımlandı.”
Çınar, 2011’den itibaren de AKP’nin demokratikleşme diye bir gündemi olmadığını, tahlil süreci ismi altında başlatılan inisiyatifin de aslında Kürtlerden başkanlık için dayanak alma hedefini taşıdığını da tabir ediyor.
Arap Baharı, Seyahat olayları ve Gülen Cemaati’nden kopuş
Dönemin değerli gelişmeleri o günlerde yalnızca içerde yaşanmıyordu. Günay, AKP’nin demokratikleşme ve AB gayesinden uzaklaşmasında Arap Baharı olaylarını da değerli bir etken olarak görüyor ve o günlerde AKP’ye hâkim olan durumu şöyle aktarıyor:
“Arap Baharı birtakım çevrelere AB kapısında boşuna uğraşmak yerine Arap dünyasında yeni demokratikleşme rüzgarının önüne geçme ve orada önder olma üzere olmayacak bir hayal kurdurdu. Özellikle Sayın Erdoğan da bu hayali biraz tercih etti. Bu da bir eksen kırılmasına, Batı’dan ve çoğulcu demokrasiden içeriye dönük bir yere savrulmaya yol açtı.”
Günay, Suriye savaşının birinci vakitleri, kendisi şimdi bakan iken bu hayalin yanlış olduğu eleştirisini açıkça yaptığını belirterek Erdoğan’ın ise kendisine “Kaygılarınızı anlıyorum ancak sizden rica ediyorum 6 ay dişinizi sıkın, 6 ay sonra bu türlü bir sorun kalmayacak” dediğini aktarıyor.
Bakanlığının son periyodunda Seyahat Parkı’na yapılaşma projelerine karşı çıkan Günay, Erdoğan’ın 2013 Seyahat olaylarını da etraf hassaslığı kapsamında değil bir çeşit Arap Baharı’nın da modülü olan kitlesel hareket üzere okuduğunu söylüyor.
20 yılın ikinci yarısının kıymetli gelişmelerinden birisi de Fethullah Gülen Cemaati ile kopuş oldu. “Uzun süren iktidarlar bir mühlet sonra yorulurlar, yorulmakla kalmaz, yıpranırlar. Yıpranmakla da kalmaz kirlenmeye başlarlar” diyen Günay, AKP’deki yolsuzlukların Gülen Cemaati tarafından deşifre edilmesinin partide “kırılma, kime güveneceğini bilememe, içe kapanma ve kendi takımlarına çekilmeye” yol açtığını söylüyor ve şunu ekliyor:
“Bütün bunlar üst üste geldikten sonra Erdoğan artık kimseye güvenmeyen, kendi içine kapanmış, en yakınlarıyla siyaset yapmaya çalışan farklı bir yere savruldu. Lakin kendisiyle birlikte partiyi de savurdu.”
Yaklaşan seçim 2002 tesirinde olur mu?
2002 seçimi çok sayıda ve farklı gelişmelerin yaşandığı bir 20 yılın kapısını açarken yaklaşan seçimlerin de birebir formda çok kritik sonuçları olacağına dikkat çekiliyor.
Menderes Çınar Haziran 2023 seçiminin Türkiye’de otoriter rejimin konsolide olup olmaması ile ilgili olacağını düşünüyor ve şöyle konuşuyor:
“Eğer AKP kazanırsa kendi rejimini konsolide etme fırsatını yakalamış olacak. Kaybederse tahminen çabucak demokrasiye dönmeyeceğiz fakat demokrasiye dönme imkanını yakalamış olacağız. O açıdan kritik bir seçim olacak.”
Günay ise Türkiye’nin 2015 seçiminin akabinde koalisyon ihtimalinin ortadan kalkmasıyla 2017’ya kadar fiili, 2017’den sonra da hukuken bir tek adam rejimi ile yönetildiğini belirterek şunları not düşüyor:
“Kuruluşundan ve birinci 10 yıllık yürüyüşünden çok farklı bir yere savrulan bir AK Parti ile Erdoğan ve Türkiye kıssası var karşımızda. Yoksullukla, yasaklarla savaşacağız diye gelen bir parti 20 yıl sonra yasakçı, yoksulluğu ve yolsuzlukları göz gerisi eden bir yapıya dönüştü. Bu gidecek. Bunun gitmesi tabiatın gereği. Halkın kendi çıkarlarını müdafaası içgüdüsüdür de. Biz Kuzey Kore değiliz. Ne o denli bir geçmişimiz var ne de o denli bir geleceğimiz olabilir, olmayacak.”