Türkiye Cumhuriyeti’nin 100. kuruluş yıl dönümü için AB’ye üyelik hedefleniyordu. Lakin Erdoğan Türkiyesi, AB’den uzaklaştı, üyelik hayali suya düştü. AB- Türkiye münasebetlerini yeni yılda kuvvetli imtihanlar bekliyor. Rusya‘nın Ukrayna’ya saldırısı, Avrupa Birliği’nin (AB) dış siyaset, savunma ve iktisada bakışını baştan sona değiştirdi. Batı Balkanlar’ın AB üyelik sürecine sürat veren AB, öteki yandan güç ve tedarik zinciri siyasetlerinde değişikliğe yöneldi, yeni iş birlikleri arayışına girdi.
Tüm bu gelişmeler, Türkiye‘nin Avrupa için jeostratejik ehemmiyetini artırmış olsa da, demokrasi ve insan hakları alanındaki büyük gerileme ve komşu ülkeleriyle yaşadığı tansiyonlar, AB’nin Ankara ile münasebetlerinde yeni bir sayfa açması önünde mahzur oluşturuyor.
Batıda bir çok başşehir, mevcut şartlarda Türkiye‘yi AB adayı bir ülke olarak değil, çıkarların örtüştüğü bahislerde işbirliği yapılabilecek bir “zorunlu partner” olarak görüyor.
DW Türkçe’ye konuşan dış siyaset uzmanları, son gelişmeleri değerlendirirken, 2023 yılına ait olarak da beklentilerini aktardılar.
AB’nin “yörünge” endişesi
Brüksel merkezli niyet kuruluşu Avrupa Komşuluk Kurulu (ENC) Yöneticisi Samuel Doveri Vesterbye, Avrupa için önümüzdeki aylardaki en büyük önceliğin, ” Türkiye‘nin Rusya‘nın yörüngesine girmesinin önlenmesi” olacağını söyledi.
“Türk dostlarım bunu söyleyince kızıyorlar ve kızgınlıklarını da çok güzel anlıyorum” diyen Vesterbye, tespitini şu sözlerle aktardı:
“Gerçek şu ki, artık AB için tedarik zincirleri, güç, hammadde temini ve güvenlik bahisleri en kıymetli öncelikler. İnsan hakları ve demokrasi değil… Bu nedenle Türkiye konusu artık AB için bir ‘Türkiye bir demokrasi mi değil mi?’ sorunu değil. Sorun Türkiye’nin Rusya‘nın yörüngesine girip girmeyeceği ve bunun nasıl önlenebileceği. Önümüzdeki yıl odak bu mevzu olacak.”
ABD ve AB ülkelerinin Rusya‘ya karşı yaptırımlarına Türkiye’nin dayanak vermemesi, Ankara’nın tam bilakis Moskova ile ekonomi ve güç mevzularında daha yakın işbirliği için adımlar atması, Batılı başkentlerde reaksiyon topluyor. Bu bahiste gelecek haftalarda Ankara üzerinde diplomatik baskının artması bekleniyor.
AB açısından risk faktörleri neler?
ENC Yöneticisi Versterbye, Rusya‘ya ara koyması için Ankara üzerinde uygulanan baskıyla eş vakitli olarak Türkiye’yi teşvik edecek adımların atılması gerektiği görüşünde.
Türkiye’nin Rusya ile sürdürdüğü diyaloğu “denge politikası” ile gerekçelendirdiğini hatırlatan Vesterbye, şu değerlendirmeyi yaptı:
“Bu siyasetin iki ana sebebi var. Birincisi Erdoğan’ın Putin ile yakınlığı. İktidarını koruma etmek için elinden geleni gerisine koymayacak olan Erdoğan birebir vakitte Batı’nın kendisine hasmane yaklaştığına inanıyor, yargılanmaktan korkuyor. Lakin öte yandan şu da var: iktidarda öteki bir hükümet olsa da Türkiye yeniden bir çeşit istikrar siyaseti izlerdi. Zira jeopolitik alanda kartlar yine dağıtılıyor. İçinde bulunduğumuz süreç, savaşlar öncesi süreçleri anımsatıyor. ve Türkiye geçmişte de daima emsal tavırlar takındı. Ne yaptı? Belirsizliklerin hakim olduğu, kimin galip geleceğinin bilinmediği vakitlerde tarafsız kalmaya çalıştı. Çok büyük riskleri göze alarak, çıkarına en uygun, avantaj sağlayacağı ana kadar bekledi. Şu anda Erdoğan’ın şahsi endişeleri ve maksatlarına dayanan tercihleri ile Türkiye devletinin klasik tavrının denk geldiğine şahit oluyoruz. Fakat işte bu, Türkiye’yi Rusya’nın yörüngesine kayma riskine yol açıyor.”
Erdoğan nasıl ikna edilebilir?
Versterbye’ye nazaran, Batı’nın Ukrayna’ya askeri dayanağı, Rusya’ya karşı uygulanan katı yaptırımlar, bir müddet sonra Rusya’da önemli meselelere yol açacak, Moskova’nın hem askeri hem ekonomik gücünün zayıflamasını beraberinde getirecek.
Bunun, Türkiye’nin Rusya’ya karşı tavrını etkileyebileceğini, Ankara’nın Kremlin’e ara koyabilecek duruma geleceğini söyleyen Versterbye, Cumhurbaşkanı Erdoğan’ın da ikna edilmesi gerekeceğini belirtti.
Erdoğan’ın yargılanmaktan duyduğu kaygıların aşılması durumunda, AKP hükümetinin Batı ile bağlantılarında yeni bir tabanın oluşabileceğini savunan Versterbye, “İkna ve teşviklerin Türkiye demokrasisi için olumlu olmayacağı açık. ve evet bu teşvikler Erdoğan’ı güçlendirebilir lakin birebir vakitte Türkiye’nin Rusya’nın yörüngesinden çıkmasını da sağlayabilir. Olağan burada şu soruyu sormak lazım, aslında Rusya yörüngesine girmiş bir Türkiye demokratik olabilir mi? Jeopolitik değişim, Avrupa’yı realist ve stratejik düşünmeye zorluyor” formunda konuştu.
Üyelik hayalinden zarurî partnerliğe
Batılı başşehirler, Ankara ile alakaların geleceği üzerinde baş yorarken, mevcut şartlarda Türkiye artık AB’ye tam üye olabilecek bir aday ülke olarak değil, mecburî bir partner olarak görülüyor.
Oysa 2023 yılı, geçmişte Türkiye’nin AB’ye tam üye olabileceği bir yıl olarak düşünülüyordu.
Erdoğan, başbakan olarak 2012 yılında Almanya’ya yaptığı ziyarette, Türkiye Cumhuriyeti’nin 100. kuruluş yıl dönümü olan 2023’te, AB’ye tam üye olmayı hedeflediklerini açıklamıştı.
Hatta Erdoğan, “Her halde o kadar bizi oyalamazlar. O kadar bizi oyalamaya kalkarlarsa AB kendisi kaybeder, en azından Türkiye’yi kaybeder” sözlerini kullanmıştı.
Ancak ortadan geçen 10 yılda, çok şey değişti. AB, demokratik hukuk devleti olmaya istekli, geleceğini Avrupa’da gören bir Türkiye’yi, Erdoğan da demokratik, kalkınmış bir Türkiye inşa etme vizyonunu kaybetti.
Batılı başkentlerde Erdoğan artık iktidarını otoriter siyasetlerle koruma etmeye çabalayan bir önder olarak görülüyor. Erdoğan’ın Rusya ile yakın alakaları, Türkiye’ye olan güvensizliği daha da artırıyor.
Zedelenen itimat, gelecek vizyonunu gölgeliyor
AB-Türkiye bağlantılarını yakından izleyen Dr. Sinem Adar’a nazaran, AB’yi yakın gelecekte meşgul edecek ve Türkiye ile alakalarını şekillendirecek en kıymetli hususların başında, Avrupa’nın tekrar şekillendirilecek güvenlik mimarisi yer alacak.
Berlin merkezli Uygulamalı Türkiye Araştırmaları Merkezi (CATS) uzmanı olan Adar, “Avrupa’nın yeni güvenlik mimarisinin hangi parametreler üzerine kurulacağı, Türkiye’nin bunda yer alıp almayacağı, alacaksa da ne halde yer alacağı önümüzdeki devirde yanıtlanması gereken sorular olarak masada duruyor” dedi.
Ancak Adar, hem Avrupa başşehirlerinde hem AB’deki karar alıcılarında, “Türkiye ne kadar emniyetli?” sorusunun zihinleri önemli bir halde meşgul etmekte olduğuna dikkat çekiyor.
“Her ne kadar, ‘Ukrayna savaşı Türkiye’nin değerini artırdı’ desek de, AB ile Erdoğan idaresi ortasında 10 yılı aşkın bir mühlete dayanan karşılıklı inanç aşınması mevcut jeopolitik ortamda ortaya çıkmış fırsatların bir birçoklarının yeteri kadar kullanılmamasına yol açıyor” diyen Sinem Adar, geçen Mart ayında yayımlanan AB’nin Stratejik Pusula evrakında Türkiye’nin stratejik bir partner olarak listelenmemiş olduğunu hatırlatıyor.
AB’nin yeni güvenlik doktrini olarak nitelendirilen Stratejik Pusula dokümanında Türkiye, AB’nin beklentilerine karşılık vermesi kaydıyla, çıkarların örtüştüğü alanlarda, işbirliği yapılacak bir “partner ülke” olarak tanımlanıyor.
AB’nin Erdoğan liderliğindeki Türkiye ile mevcut alakaları, ortak bir gelecek inşa etme vizyonuna dayanmıyor, göç, terörle çaba, güvenlik, güç, tedarik zincirleri üzere alanlarda, işbirliği yapılan üçüncü bir ülke olarak konumlandırıyor.
Orta Asya ve Kafkaslar işbirliği için fırsat mı?
CATS uzmanı Adar inanç erozyonuna karşın savaşın yol açtığı yeni jeopolitik gerçekliğin birebir vakitte AB ile Türkiye’yi makul alanlarda işbirliğine yönelttiğini söylerken, dikkatlerin bilhassa Orta Asya ve Kafkaslar’a çevrildiğine işaret ediyor.
AB’nin Rusya dışında gaz tedarikçisi bulma arayışında Orta Asya ve Kafkaslara yöneldiğine, bu bölgelerden Avrupa’ya gelecek gazın geçiş noktalarından biri olduğu için de Türkiye’nin kıymetinin artığına işaret eden Adar, “Lojistik bakımından da dikkatler Türkiye’ye çevrildi. Avrupa’nın Asya’ya erişimini sağlayan, Rusya üzerinden giden Kuzey Yolu artık fonksiyonelliğini kaybetti. Lojistik için, Türkiye’nin Orta Koridor olarak isimlendirilen teşebbüsünün ehemmiyeti arttı” dedi.
Bununla birlikte CATS uzmanı, AB ile Türkiye’nin bu bölgede tıpkı vakitte rekabet içerisinde olduklarının da altını çiziyor.
Savunma endüstrisinin, giderek askerileşen Türk dış siyasetinin değerli bir ayağını oluşturduğunu, Türkiye’nin Orta Asya ve Kafkaslarda çok ağır bir halde stratejik işbirlikleri içerisine girdiğine işaret eden Adar, “Türkiye hem AB ile işbirliğine yönelen bir aktör, lakin birebir vakitte da savunma ve güvenlik alanında AB için bir rakip. Dolaysıyla kimi görüş ayrılıklarından kaynaklanan bu rekabet aslında AB ile Türkiye ortasındaki mevcut gerginliği alanda daha da artırabilecek bir potansiyele sahip” diye konuştu.
Orta Asya açılımının gerisinde ne yatıyor?
ENC Yöneticisi Versterbye de, Avrupa-Asya çizgisindeki stratejik pozisyonu nedeniyle Türkiye’nin ehemmiyetinin arttığına, bunun bilhassa Fransa ile Türkiye ortasında, siyasi diyaloğa ivme kazandırdığına işaret ediyor.
Fransa Cumhurbaşkanı Emanuel Macron’un teklifiyle hayata geçirilen ve birinci toplantısı Ekim ayında Prag’da yapılan Avrupa Siyasi Topluluğu’nun değişen bu yaklaşımı yansıttığına dikkat çeken Versterbye, “Fransa’nın nükleer reaktörleri için gerekli uranyumun yüzde 25’i Özbekistan’dan, yüzde 35’i de Kazakistan’dan geliyor. Evvelce bunu Rusya üzerinden temin ediyordu. Artık Türkiye üzerinden bunu tedarik etmesi gerekecek” dedi.
Bunun AB için Türkiye ile muhakkak alanlarda işbirliğinin neden değer taşıdığını gözler önüne seren bir örnek olduğuna vurgu yapan Vesterbye, “AB’nin Orta Asya açılımı Türkiye’yi Batı’ya çekme eforunu da yansıtıyor. Bu tıpkı vakitte, Türkiye’nin daha fazla Rusya yörüngesine kaymasını önlemeye de imkan sağlayabilir” değerlendirmesini yaptı.
AB’nin global tedarik zincirlerinin yine dizayn edilmesinde Global Geçit Teşebbüsü’nün büyük ehemmiyet taşıdığını, birliğin Çin’in İpek Yolu’na rakip bu teşebbüsü için 300 milyar euroluk bir bütçe öngördüğünü hatırlatan Vesterbye, şunları kaydetti:
“Bu Türkiye iktisadına para girişi olacağı manasına geliyor. Paranın büyük kısmı seçimlerden evvel gitmeyecektir. Lakin Rusya’nın Ukrayna savaşı nedeniyle ehemmiyeti artan Türkiye’nin bundan önemli bir hisse alacağı, yani önümüzdeki devirde Türkiye’ye çok önemli bir mali kaynak akışı olacağı da bir gerçek.”
Erdoğan’ın AB’deki muhatabı İsveç olacak
Bu ortada yeni yılda, Türkiye’nin AB ile ilgilerindeki en değerli muhataplarından biri İsveç olacak.
2023’ün başında AB devir başkanlığını İsveç devralıyor. Ankara aylardır İsveç ve Finlandiya’nın NATO üyeliklerini bloke ediyor.
Hem ABD, hem Avrupalı müttefikleri Türkiye’nin NATO genişlemesine daha fazla gecikmeye yol açmaksızın yeşil ışık yakmasını bekliyor.
İsveç’teki yeni hükümetin Ankara ile meseleleri diyalog yoluyla çözmek için adımlar atması dikkat çekerken, bu dikkatli yaklaşımın, AB devir başkanlığı müddetince de devam edip etmeyeceği, bunun AB kararlarına ne biçimde yansıyacağı da merak konusu.
Ege ve Doğu Akdeniz endişesi
Yunanistan ile Türkiye ortasındaki Ege’deki tansiyonun bir askeri ihtilafa dönüşmesinin önlenmesi, Doğu Akdeniz’de tansiyonun tırmandırılmasından kaçınılması da Avrupa başşehirleri için öncelikli gündem unsurları ortasında yer alıyor.
AB diplomatları, Türkiye ile münasebetler için önümüzdeki aylardaki önceliklerini “gerilimlere yol açması mümkün riskleri minimalize etmek” olarak söz etmekle birlikte, Erdoğan’ın askeri güç kullanımına dayanan dış siyaseti ve Türkiye’de yapılması beklenen seçimler nedeniyle bunun çok da kolay olmayabileceğine işaret ediyorlar.
Seçmen takviyesi gerileyen Erdoğan’ın iktidarını koruma etmek için geçmişte olduğu üzere bu seçimlerde de dış politikayı araçsallaştırarak seçmenlerini konsolide etmeye çabalayacağına işaret ediliyor.
Erdoğan’ın son aylarda Yunanistan’ı, “bir gece apansızın gelebiliriz” çıkışlarıyla gaye alması ve son olarak da “rahat durmazlarsa vururuz” açıklamasıyla telaffuzlarını sertleştirmesi, Avrupalı diplomatlar tarafından bunu gözler önüne seren gelişmeler olarak bedellendiriliyor.
“Ortak gaye riske sokulmamalı”
Vesterbye, 2023’ün yalnızca Türkiye’de değil Yunanistan ve AB üyesi Kıbrıs Cumhuriyeti’nde de seçim yılı olduğunu hatırlattı, bunun da her üç ülkede mevcut ihtilaflar konusunda milliyetçi telaffuzların artmasına yol açacağına işaret etti.
Tırmanacak tansiyonların, çok daha öncelikli ortak gayelere ziyan vermemesi gerektiğine dikkat çeken ENC Yöneticisi Versterbye, “Rusya’ya karşı, NATO şemsiyesi altında birlik sergilenmesi çok daha büyük ve öncelikli ortak maksat. Bölgesel tansiyon ve ihtilafların işte çok daha değerli jeopolitik öncelikleri tehlikeye sokma riski bulunuyor” dedi.
Gözler Türkiye seçimlerinde
AB-Türkiye ilgilerinin geleceği açısından dönüm noktası olacak Türkiye’deki seçimler, Batılı başkentlerde yakından takip edilirken, son haftalarda yaşanan gelişmeler tasaları artırıyor.
Ekonomik sıkıntıların derinleşmesi, içeride siyasi tansiyon tırmanırken Erdoğan’ın dış siyasette Yunanistan’a sert ihtarlarda bulunması, Ege’de sıcak bir çatışma kaygıları, birtakım uzmanlar tarafından, iktidarın zorda kalması durumunda seçimleri erteletmek için atılımlara girişebileceği halinde yorumlanıyor.
CHP’li İstanbul Büyükşehir Belediye Lideri Ekrem İmamoğlu’nun, YSK lideri ve üyelerine “hakaret ettiği” teziyle yargılanması, üstelik bundan ötürü mahpus cezasına mahkum edilmesi, AB’de seçim sürecine ait kaygıları daha da güçlendirmiş bulunuyor.
Meraklı ve huzursuz bekleyiş
CATS uzmanı Sinem Adar, Batı’da Türkiye’de seçim süreci ve olası sonuçlara dair meraklı ve huzursuz bir bekleyiş olduğunu söylerken, mevcut iktidarın devam etmesi durumunda, Türkiye’nin Avrupa’nın çeperinde olup olmadığına dair belirsizliğin artarak devam etmesinin çok güçlü bir mümkünlük olduğunu kaydetti.
Mevcut iktidarın seçimleri kazanması durumunda Türkiye’deki otoriterleşmenin daha da konsolide olarak devam edeceğine dikkat çeken Adar, muhalefetin seçimleri kazanması durumunda neler yaşanabileceğine ait ise şu değerlendirmeyi yaptı:
“Muhalefetin kazanması durumunda, Türkiye’nin Doğu Akdeniz, Ege, Kıbrıs ve Suriye hususlarında tehdit algılamalarında çok da önemli bir değişim olmayacaktır. Halihazırda AB ile bağlantılarda gerginlik yaratan evraklar, gerginlik yaratmaya devam etme mümkünlüğü çok güçlü. Lakin kanımca, Türkiye’de saatten saate derinleşen ekonomik kriz nedeniyle zati muhalefetin kuracağı bir hükümetin AB ile münasebetlerindeki önceliği iktisat olacaktır. Aslında CHP önderi Kılıçdaroğlu’nun 3 Aralık vizyon toplantısı ve burada Batılı finans kurumlarına, sermaye kümelerine verdiği bildiriler buna işaret ediyor.”
Avrupa başşehirlerinde Türkiye’nin stratejik yönelimiyle ilgili soru işaretleri bulunduğuna dikkat çeken Adar, muhalefetin iktidara gelmesi durumunda bu sorunun da özgül tartısının azalacağı görüşünde.
Adar, değerlendirmesini şu tespitini aktararak tamamladı:
“Muhalefet partilerinin telaffuzlarına baktığımızda, ‘Türkiye’nin stratejik yönelimi Batı kurumsal mimarisi içerisindedir’ iletisini çok net verdiklerini görüyoruz. Bu pek olağan ki Türkiye dış siyasetini Batı ile harmonize edecek manasına gelmiyor lakin öte yandan stratejik yöneliminin Batı’ya yakın olması, Türkiye’nin AB ile münasebetlerini daha olumlu tarafa çevirebilecektir.”