İnsansız haber tahlil ve raporlama sistemi Habermetre’nin 2022 kıymetlendirme raporunda Adnan Menderes, 2022’nin hakkında en fazla haber yapılan ve en çok okunmaya sahip olan şahısları ortasında yer aldı. Vatandaşların da hakkında bilgiler araştırdığı Adnan Menderes hakkında 7.624 haber kaynağında 694.095 adet haber yer alırken 2022’de toplam 679.470.865 ziyaretçiye ulaştı. Meraklı soruların odağı haline gelen Adnan Menderes hakkında merak edilen Adnan Menderes kimdir, kaç yaşında, nereli ve merak edilen öbür soruların cevaplarını mercek altına alıyoruz.
ADNAN MENDERES KİMDİR?
Aydın’da, 1930’da, kısa müddetli Hür Cumhuriyet Fırkası’nın bir kolunu organize etti. Partinin kendini feshetmesinden sonra Cumhuriyet Halk Partisi’ne geçti. Daha sonra 1931 seçimlerinde Cumhuriyet Halk Partisi’nden Aydın milletvekili seçildi. Atatürk’ün vefatından sonra İnönü CHP’nin başına geçince İnönü’nün bütün üretim araçlarını devletleştirme faaliyetlerine karşı çıktı.Menderes en sert çıkışını ise çiftçiyi topraklandırma yasası görüşülürken yaptı.
Menderes ve başka kimi milletvekilleri, özel mülkiyete tecavüz edilmek istendiğini belirterek bu tasarıya karşı çıktılar. Bu tasarı üzerine Menderes, Türkiye’de aslında tüm toprakların %70’ten fazlasının devletin mülkiyetinde olduğunu ve İsmet Paşa’nın geriye kalan özel mülkleri de devletleştirerek Sovyetler Birliğindeki üzere tarımı kolhozlaştırmak istediğini açıklayarak üç arkadaşıyla birlikte dörtlü takriri verdi. Dörtlü takrir olayı ve parti içi muhalefetten ötürü 1945 yılında CHP’den ihraç edildi.
7 Aralık 1945’te, CHP’den birlikte ihraç edildikleri arkadaşları Celâl Bayar, Fuad Köprülü ve Refik Koraltan ile Demokrat Parti’yi kurdu. 1947’de yapılması gereken seçimler CHP tarafından bir yıl öne alındı. Bu seçimleri CHP %85 oy oranı ile kazandığını ilan etti lakin seçimlerde “açık oy kapalı tasnif” yolu uygulandığı için seçimlerin şaibeli olduğu tez edildi.1946 seçimlerinden sonra DP ve CHP’nin ortası günden güne geriliyordu. Lakin Cumhurbaşkanı İsmet İnönü 12 temmuz 1947’de yayımladığı 12 Temmuz Beyannamesi ile CHP içindeki sertlik yanlılarını durdurdu. Muhalefete karşı sert bir tavır takınan başbakan Recep Peker istifa etti. Birtakım DP’liler partilerinden istifa ederek, 19 Temmuz 1948’de Mareşal Fevzi Çakmak önderliğinde, Osman Bölükbaşı ile birlikte Millet Partisi’ni kurdular.
1950 yılında seçimlerden evvel Seçim Yasası da değiştirilerek seçimlerde yargı garantisi ve “gizli oy – açık tasnif” sistemi getirildi.14 Mayıs 1950’de yapılan seçimlerde DP %52, CHP ise %40 oy aldı. DP 12 puan farkla kazanmıştı lakin seçimde kullanılan Çoğunluk Sistemi nedeniyle DP 408, CHP ise yalnızca 69 milletvekili çıkardı. TBMM başkanlığına Refik Koraltan, cumhurbaşkanlığına DP genel lideri Celâl Bayar seçildi. Yeni Cumhurbaşkanı Celâl Bayar, Menderes’i başbakan olarak görevlendi.
Adnan Menderes’in 10 yıllık başbakanlık periyodunda Türk iç ve dış siyasetinde büyük değişimler oldu. Yeni kurulan DP hükûmeti, 6 Haziran 1950’de, askeri darbe planladıkları gerekçesiyle başta Genelkurmay Lideri Nafiz Gürman olmak üzere bütün üst komuta kademesi dahil olmak üzere 15 general ve 150 albayı re’sen emekliye sevk etti.
1951 yılında Menderes hükümeti Türkiye’nin Kore Savaşı’nda Birleşmiş Milletler kuvvetlerine Türk Tugayı ile katılmasına karar vererek CHP’liler tarafından çok tartışılan bir karara imza attı. Sonuçta, Türkiye 1952’de NATO’ya tam üye olarak kabul edildi.1953 yılında CHP’nin tek-parti iktidarı sırasında edindiği malları haczedildi ve hazineye aktarıldı.
2 Mayıs 1954 tarihinde yapılan seçimlerde DP büyük bir zafer kazandı. Oyların % 57’sini alarak iktidarını tek başına devam ettirdi. DP 502, CHP %35,9 oy oranı ile 31, CMP %4 oy oranı ile 5, bağımsızlar 3 milletvekili çıkardı. 17 Mayıs’ta Menderes 3. kabinesini açıkladı.
1955 yılında iktisatta tıkanmalar başlamıştı. DP meclis kümesinde ekonomik gelişmeler nedeniyle huzursuzluk giderek artıyordu. Yeniden bu devirde Kıbrıs görüşmeleri başladı.
Bu ortada Kıbrıs’ta 1 Nisan 1955’te faaliyete geçen EOKA’ya karşı, Türk halkının savunmasını yapacak bir örgütlenme muhtaçlığı duyan Kıbrıs Türkleri, çeşitli küçük direnç kümeleri oluşturmuştu. 27 Temmuz 1957’de Adnan Menderes’in talimatı ile Hariciye Vekili (Dışişleri Bakanı) Fatin Rüştü Kuvvetli ve Korgeneral Daniş Karabelen’in önderliğinde İstek Vuruşkan, Burhan Nalbantoğlu, Rauf Denktaş ve Kemal Tanrısevdi tarafından Lefkoşa’da Türk Direnç Teşkilatı kuruldu. Menderes tarafından örtülü ödenekten finanse edilen TMT, küçük kümeleri birleştirerek, tüm Kıbrıs adasına yaygın, her Türk köyünde varlık gösteren, Rumların EOKA örgütüne karşı çarpışan güçlü bir direnç teşkilatı olmuştur.
Örtülü Ödenek Davası: Örtülü ödenek paralarını zimmetine geçirmekten yargılandı. 13 oturum sürdü ve 2 şubat 1961 de hatalı olduğu istikametinde karar bağlandı. Mahkeme 10 yıllık Örtülü Ödenek kayıtlarını istedi. Menderes bu dava sonucunda 4 877 780 lirayı zimmetine geçirmekten hatalı bulundu ve paranın tahsili için Aydın’daki topraklarına el kondu. Örtülü ödenek davası konuşulurken savunma tarafı, Amerikan bâtın servisinin Türk istihbarat servisine para vererek Menderes’in telefonlarını dinlettirecek kadar teşkilata hakim olduğunu sav etti. Menderes ve Başbakanlık Müsteşarı Ahmet Salih Korur, cürümlünün o devrin istihbarat müsteşarı Behçet Türkmen olduğunu argüman etti.
Menderes, 13 başka davadan yargılandı ve Bebek Davası dışındaki bütün davalardan hatalı bulundu. 27 Mayıs darbesini yapan cuntacıların özel olarak kurdukları mahkeme olan Yüksek Adalet Divanı 9 ay 27 gün süren yargılama süreci sonunda ise 14 kişinin idamına, 31 kişinin ömür uzunluğu mahpusa mahkum edilmesine karar verdi. Geri kalan 418 sanığa ise 6 ay ile 20 yıl ortasında değişen mahpus cezaları yahut beraat kararı verildi.
Amerika Birleşik Devletleri lideri Kennedy, Fransa Cumhurbaşkanı Charles De Gaulle, Birleşik Krallık Kraliçesi II. Elizabeth, Almanya Başbakanı Konrad Adenauer, Pakistan devlet lideri Muhammed Eyüb Han, ve İran şahı Muhammed İstek Pehlevi, idamların durdurulması için Cemal Gürsel başkanlığındaki Ulusal Birlik Komitesi’ne tekraren davette bulundular. Cemal Gürsel başkanlığındaki Ulusal Birlik Komitesi; Celâl Bayar, Adnan Menderes, Hasan Polatkan ve Fatin Rüştü Şiddetli dışındakilerin idam cezasını affetti. Celâl Bayar’ın cezası yaş haddi nedeniyle ömür uzunluğu mahpusa çevrildi.
Fatin Rüştü Kuvvetli ve Hasan Polatkan 16 Eylül 1961’de, Adnan Menderes ise 17 Eylül 1961’de İmralı Adası’nda öğle 13:21’de idam edildi.