İki insanın hayatını birleştirip yeni bir hayata adım atmasına vesile olan evlilik kurumu tarihin her devrinde değerli bir role sahip oldu. Evlilik günümüzde toplumsal ortamlarda şahısların birbirini tanıyıp mutabakatı üzerine şekillense de bundan 100 yıl evvel durum biraz farklıydı. Bilhassa II. Meşrutiyet devri ve Cumhuriyet’in birinci yıllarında uygun bir eş adayı bulmak için gazete ve mecmualara ilan vermek çok fonksiyonel bir metot olarak kullanılıyordu. Evlenmek isteyenler gönüllerinden geçen eş adaydan bekledikleri özellikleri bu ilanlar vasıtasıyla duyuruyorlardı. Verilen ilanlarda yer alan tabirler ise epeyce dikkat cazipti. Kimisi müstakbel ‘zevc’inin bir saz çalmasını, kimisi ressam olmasına laf etmemesini, kimisi bayanlı erkekli sohbet ortamlarına çekinmeden eşlik edebilmesini, kimisi de çok hoş olmamasını istiyordu.
“Sinnim [yaşım] on dokuz. Kimsesizim. Mahiyye [aylık] iki bin kuruş varidatım [gelirim] var. Mektepliyim. İki ay sonra sekiz yüz kuruş maaşla mektepten çıkacağımdan şerâit-i âtiyye ile izdivaç etmek istiyorum. Sinni on dört-on beş olmalıdır. Rüşdî yahut idadîden ba-şahadetname çıkmış olmalıdır. Musikîye aşina olmalıdır.”
‘Türk Kadını’ mecmuasında yer alan evlilik ilanları
“Sanayi-i nefiseden madûd olan [sayılan] fotoğraf ile iştigal eder on sekiz yaşında bir gencim. Ben kendime münasip ve sinni benden bir yahut iki yaş dûn [küçük] olan bir hanım kız ile teşrik-i hayat etmek isteğindeyim. Şerâitim: Fransızca tekellüm edecek [konuşacak] ve mikdar-ı kâfi edebiyata aşina olacak. (Çünkü mâ-aile Fransızcayı açık surette tekellüm ederiz. Benim özel kabineme girdiği vakit yağlı boya nisvân (kadın) tablolarına bakıp da bilahare kıskançlık etmeyecek. Şayet icap ederse kendisine dahi fotoğraf talim ettiririm. Fotoğraf ile iştigal etmek günâhtır diye benim mesleğime itiraz etmeyecek. İsterse namaz kılar; her cuma gecesi Kuran-ı Azim-üş Şan tilâvet eder [okur]. Ben buna mutlu olurum.”
‘İHTİYAÇTAN ÖTÜRÜ BAŞLADI’
Peki bu ilanlar evlenmek için ne derecede değerliydi, pek çok kişi neden gazete ve mecmualara ilan verdi? Akademisyen ve muharrir Dr. Elif Yetenekli Metinsoy bu ilanları devrin bir gereksinimi olarak yorumlamak gerektiğini iletti. Osmanlı’da daha farklı bir toplumsal yapı olduğunu unutmamak gerektiğini belirten Metinsoy, “II. Meşrutiyet’le birlikte bayanla erkeğin bir ortada olduğu ortamlar gittikçe arttı. Fakat görücü tarzı evlilik bugüne oranla daha yaygındı. Münasebetiyle bayanla erkeğin birbirini göremediği bir ortamda spesifik olarak isteklerini lisana getirmeleri, kendi istek ettikleri eş profilini bulmaları da hiç kolay olmadı. Bu tıp evlilik ilanlarının da bir cins gereksinimden ötürü doğduğunu düşünüyorum” sözlerini kullandı.
‘SAVAŞTA KURŞUN YARASI ALMIŞ OLSUN’
İlanlarda dikkat çeken öteki bir ayrıntı ise bayanların lisan bilmesinin, fotoğraf ve müzikle ilgilenmesinin, güzel bir eğitim almasının istenen özellikler ortasında olması. “Günümüzde olduğu üzere farklı görüşten, farklı fikir ve inanıştan beşerler kendilerine daha uygun gördükleri eş adaylarını bulabilmek için daha farklı detayları ortaya koyuyorlar. Sadece lisan bilmek değil bir musiki aleti çalabilmek, aşikâr bir seviyede gelir sahibi olmak, kaşının, saçının ve gözünün rengi, hangi aileye mensup olduğu, hangi işi yaptığı, ne kadar dindar ve ne kadar milliyetçi olduğu, Batı kültürüne yakınlığı üzere spesifik şeyleri mümkün olduğunca ilanlara yansıtmaya çalıştılar” yorumunda bulunan Metinsoy, insanların bu türlü ayrıntılarla aradıkları şahsa ulaşmaya çalıştıklarını belirtti. Öyle ki eşlerinden dindar olmasını, savaşta kurşun yarası almış olmasını, daha vatansever biri olmasını bekleyenlerin verdiği ilanların da bulunduğuna dikkat çeken Metinsoy, bunların toplumun değil kişinin özelini yansıttığını vurguladı.
Elif Yetenekli Metinsoy ilanlarla birlikte Osmanlı’da yaygın olan görücü metodu evlilikten uzaklaşıldığını, bireylerin kendi gereksinimleri doğrultusunda görerek, bağlantı kurarak eşlerini seçtiğini ve bu ilanların da yeni oluşan aile nizamı için bir adım olduğunu ekledi.
‘FRANSIZ DEĞİL ALMAN BAYANI ÜZERE OLMALI’
İlanlarda evlenmek isteyen erkeklerin bir kısmının, yeterli eğitim almış bir bayanla yuva kurma isteğinin yer aldığını söz eden Dr. Elif Becerikli Metinsoy, “Ancak eğitim aldıkları halde Batılı bir bayan üzere değil konutlarının yönetimini bilen, uygun çocuk yetiştirebilecek, aile kurabilecek bir tipoloji yaratılmaya çalışıldı. Hatta benim üzerine çalışma yaptığım ‘Kadın’ isimli mecmuada ‘Batılı bayana özenilecekse de özenilecek bayan Fransız bayanı değil de Alman bayanı olmalıdır’ diye bir söz geçiyor. Zira Almanların daha çalışkan, ailesine düşkün ve çocuklarına bakan bir bayan tipi olduğuna dair birtakım fikirler var” diye konuştu.
Cumhuriyet’in büyük travmalarla kurulduğuna vurgu yapan Dr. Metinsoy, çok fazla insanın dul kaldığına hatta birçok insanın canını, uzvunu, ailesini ve ekonomik gücünü yitirdiğine dikkat çekti. Bu sebeple toplumun bir toparlama içerisinde olduğunu, aile yapısının güçlendirilmek istendiğini, Uygar Kanun’da da amaçlananın bu olduğunu söyledi. “Birden fazla evlilik Osmanlı’da yasak olmamakla birlikte çok yaygın bir uygulama da değildi. Genel olarak buna gücü yetebilenler başvuruyordu. Münasebetiyle aslında pratikte çok büyük bir şey değişmiyor. Toplumun savaştan sonra Cumhuriyet ile birlikte toparlanma muhtaçlığı çok fazla” biçiminde konuşan Metinsoy, ilan verenlerin yalnızca eğitimli okuryazar kesim olmadığının da altını çizdi. Elif Uzman Metinsoy, evlilik ilanlarının nasıl yorumlanması gerektiğini ise şu sözlerle açıkladı:
“Özellikle Cumhuriyet’in birinci devrinde ve öncesinde evlilik değerli bir kurum. Toplum tarafından bayanları yoksulluktan ve birtakım olumsuz durumlardan kollayıcı bir fonksiyonu olduğu, aile kurumunu sağladığı için bir tıp toplumsal garanti olarak da düşünülüyor. Yalnızca bugünkü üzere romantik niyetlerle değil, insanların hayatını teminat altına alabilme açısından evliliği ön plana aldığını düşünüyorum. Zira evlilik erkeklere de birtakım garantiler sağlıyor. O açıdan bunu bir çeşit moda üzere değil, devrin gereksinimine bir karşılık olarak düşünmek gerektiğini düşünüyorum.”